Pierwsza rodzina żydowska przybyła do Bartoszyc w 1737 r. z Gdańska. Ojciec rodziny posiadał specjalny list ochronny wydany mu przez króla Fryderyka Wilhelma, który zezwalał na handel drobnymi przedmiotami wszelkiego rodzaju, a szczególnie wyrobami z jedwabiu oraz wełny. Rodzina była zamożna, bowiem stać ją było na prywatnego nauczyciela dla dzieci. W 1748 r. dorosły już syn założył swoją rodzinę i odtąd, przynajmniej do 1753 r. w Bartoszycach mieszkały dwie rodziny żydowskie. Jednak od co najmniej 1779 r. w mieście już nie mieszkali Żydzi. W 1801 r. w Bartoszycach chciał osiąść kupiec żydowski ze Złotowa, który chciał się trudnić handlem hurtowym. Dyrektorium Generalne oddaliło jednak prośbę złotowianina, motywując decyzję tym, iż Żydzi z nowych prowincji pruskich (pozyskanych w wyniku rozbiorów Polski) nie powinni zmieniać miejsca zamieszkania.

Sytuacja osadnicza uległa zmianie w 1812 r., kiedy w życie wszedł edykt emancypacyjny. Na początku tego roku nie było w Bartoszycach Żydów, lecz już najprawdopodobniej pod koniec roku mieszkała tutaj jedna rodzina żydowska. W roku następnym zanotowano w mieście dwóch Żydów. W kolejnych latach społeczność rozrosła się do kilkudziesięciu osób. Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem i kupiectwem. U schyłku okresu wojen napoleońskich bartoszyckie władze miejskie, aby spłacić zadłużenia wobec Francuzów i Rosjan, zaciągnęły pożyczki u dwóch berlińskich Żydów.

W latach 40. XIX w. wspólnota liczyła ponad 60 członków. Do końca stulecia jej wielkość oscylowała między 60 a 90 osobami, które stanowiły 1–2% ogółu mieszkańców.

Cmentarz żydowski w Bartoszycach został założony w pierwszej połowie XIX w. (być może ok. 1820 r.) przy ul. Rastemborskiej (Rastenburgerstraße, dzisiaj ul. Kętrzyńska). Nekropolia na planie zbliżonym do kwadratu miała powierzchnię ok. 0,15 ha. Naziemna część cmentarza została usunięta jeszcze na przełomie lat 30-tych i 40-tych XX w., a – prawdopodobnie w latach 50. XIX w. –  wzniesiono synagogę u zbiegu Młyńskiej Drogi (Mühlenweg) i ul. Synagogalnej (Synagogenstraße).

Po 1847 r. utworzono gminę wyznaniową, która pierwotnie najprawdopodobniej obejmowała też Żydów z Bartoszyc i Frydlandu (ob. Prawdinsk, Rosja).

Najzamożniejszą rodziną żydowską w mieście byli Meyerowie, którzy swoją pozycję zbudowali na zyskach płynących z przedsiębiorstwa młynarskiego. Początki firmy „Mahlmühle Meyer” sięgały jeszcze czasów przed 1845 r., choć oficjalnie utworzono ją w 1878 r. Siedem lat później Meyer zatrudniał 18 robotników. W latach 30. XX w. w ramach firmy I. Meyer działały młyny parowy i wodny oraz parowa tłocznia oleju. Oprócz produkcji mąki, Meyerowie zajmowali się również m.in. handlem zbożem, paszami i nawozami sztucznymi.

W 1919 r. przy Johanniterstraße wzniesiono dwa domy dla pracowników „młynów”. Do przedsiębiorstwa można było się dodzwonić telefonując na numer 1 i 100! Isaac Meyer aktywnie włączał się w życie lokalnej społeczności. W 1903 r. z okazji 25-lecia firmy przeznaczył na cele dobroczynne 1000 marek. W 1909 r. podczas uroczystego otwarcia remizy przekazał strażakom „pojazd operacyjny.

Na początku XX w. bartoszyccy Żydzi stanowili silnie zasymilowaną część społeczeństwa. W 1910 r. społeczność stała się najliczniejsza – tworzyło ją 95 Żydów, stanowiąc ok. 1,3% ogółu mieszkańców. W czasie I wojny światowej w szeregach armii niemieckiej poległo trzech żołnierzy pochodzenia żydowskiego związanych z Bartoszycami.

W 1933 r. w mieście żyło 64 Żydów na ok. 8 tys. mieszkańców (0,8%). Czynnych płatników gminy synagogalnej było 23. Członkami zarządu gminy byli: Isaac Meyer (posiadacz miejskiego telefonu nr 1), Martin Braun i Isidor Ascher. Funkcję kantora pełnił Benno Heimann. Gmina obejmowała także Sępopol – 25 Żydów, Iławę Pruską (ob. Bagrationowsk, Rosja) – 12 Żydów,  Uderwangen  (ob. Czechowo, Rosja) – 4 Żydów. Posiadała synagogę przy Synagogenstrasse 8 (ob. ul. Kazimierza Jagiellończyka), cmentarz oraz rzeźnię rytualną.

Zaawansowane procesy asymilacyjne nie przeszkodziły w rozwijaniu się nastrojów antysemickich, zwłaszcza po zakończeniu I wojny światowej. Uważano, że rozrost społeczności żydowskiej zbiega się z okresami kryzysów państwa pruskiego i niemieckiego. Antysemityzm nasilił się w 1933 r. wraz z dojściem do władzy NSDAP. Już w kwietniu tego roku doszło do pierwszych bojkotów żydowskich sklepów. W 1934 r. zmuszono Isaaca Meyera do sprzedaży „aryjskim” właścicielom swojego olbrzymiego przedsiębiorstwa.

Wskutek prześladowań Żydzi wyzbywali się kolejnych majątków i opuszczali Bartoszyce, wyjeżdżając przede wszystkim do Berlina lub decydując się na emigrację, m.in. do Stanów Zjednoczonych.

Rok 1937.Napis na tablicy:

„ Wer bei Juden kauft, versündigt sich am deutschen Volk".

„Każdy, kto kupuje od Żydów, grzeszy przeciw narodowi niemieckiemu".

W czasie Nocy Kryształowej, z 9 na 10 listopada 1938 r. spalono synagogę. Strażacy, obecni na miejscu nie gasili pożaru, lecz pilnowali jedynie aby ogień nie przeniósł się na sąsiednie budynki. Ruiny rozebrano. W 1937 r. w Bartoszycach było jeszcze 12 rodzin żydowskich, w 1939 r. – już tylko 12 osób.

Wśród ofiar Zagłady znajdują się nazwiska 19 osób urodzonych lub mieszkających w Bartoszycach. Zostały one osadzone w więzieniu w Luckau i obozie w Buchenwaldzie, a następnie wywiezione do gett w Terezinie, Rydze i Łodzi. Miejscami ich śmierci stały się niemieckie nazistowskie obozy Auschwitz, Sobibór oraz Bernburg nad Saalą.

Bibliografia

• Graetz P., „Arisierung” der Mühlenwerke J. Meyer, [w:] Die Juden in Deutschland 1933–1945, red. W. Benz, München 1993.
• Hein M., Historia miasta Bartoszyce 1332–1932, Bartoszyce 2001.
• Kabus R., Juden in Ostpreussen, Husum 1998.
• Löwenstein L., Die jüdischen Gefallenen des Deutschen Heeres, der Deutschen Marine und der Deutschen Schutztruppen 1914–1918. Ein Gedenkbuch, Berlin 1932.

ZADANIE:

Aby odnaleźć położenie skrzynki, należy rozwiązać proste zadanie: