Relikty demonologi i wierzeń ludowych
gmin powiatu przeworskiego i łańcuckiego

W czasach starożytnych greckie słowo daimon oraz łacińskie deamon oznaczało moc bożą. Tą nazwą określano również bóstwa niższego rzędu i bóstwa związane z przyrodą. W Chrześcijaństwie słowo demon oznacza moc diabelską, pochodzącą od diabła. Ta moc może zawładnąć człowiekiem. Istotami półdemonicznymi są postacie pośrednie pomiędzy demonem a człowiekiem: płanetnicy ziemscy, czarownicy i upiory.

Wierzenia według Juliana Krzyżanowskiego są to: „poglądy i przekonania o występowaniu w przyrodzie i życiu ludzkim zjawisk nadprzyrodzonych. Gdy poglądy te są zgodne z zasadami wyznawanej na danym terytorium religii, mówimy o wierzeniach religijnych; w razie niezgodności, stosuje się nazwę wierzeń magicznych, przesądów lub zabobonów”¹. Wierzenia demonologiczne służyły ludowi do wyjaśnienia i zrozumienia otaczającego świata. Postaci demoniczne są projekcją ludzkich lęków. Rozbudowane wyobrażenia na temat złych mocy pomagały im radzić sobie z lękiem. Wiedziano, że dzięki postępowaniu zgodnemu z przekazem tradycyjnym pomoże ustrzec się przed demonami.

Do klasyfikacji i uporządkowania demonów znanych z przekazu tradycyjnego w rejonie przeworskim można posłużyć się typologią Leonarda Pełki, który podzielił je następująco:

I atmosferyczne:
(A) wiatry i wiry powietrzne: dzidko, niechrzciec, (B) chmury burzowe i gradowe: płamytnik.

II przyrodnicze:
(A) wodne: topiec, (B) błotne: światełko - miernik, (C) leśne - błąd.

III społeczne:
A) opiekuńcze, domowe: bożek, chowaniec, (B) szkodzące położnicom i porywające niemowlęta: mamuna, boginka, (C) duszące ludzi: gniotek, macek, upiór, (D) postacie półdemoniczne: czarownica.

Postacią stojąca ponad klasyfikacją pomniejszych złych mocy jest diabeł – przeciwnik Boga, upadły anioł strącony przez Boga do piekieł.

Dusiciel

      „Gnieciuch” (Białobrzegi),
      „Gmac” (Kosztowa, Maćkówka),
      „Gnocek” (Ropczyckie),
      „Macek” (Lubaczowskie, okolice Dubiecka
                    i Łopuszka Wielka),
      „Mara” (okolice Dubiecka),
      „Moc” (Żurawiczki),
      „Dusioł” (Ubieszyn),
      „Dusiciel” (Krzeczowice),
      „Najduch” (Tryńcza),
      „Zmora”, „Bogno”, „Bogny” (Maćkówka, Żurawiczki, Krzeczowice).

Powyższe nazwy są nazwami regionalnymi określającymi Demony nocne, duszące ludzi we śnie. Powstawały one z dusz dzieci poronionych lub zmarłych przy porodzie bez sakramentu chrztu. Z dusz zmarłych niezaopatrzonymi sakramentami (spowiedzi, eucharystii, a także namaszczenia chorych). Powstawały także z dusz grzesznych kobiet. Działanie zmory było odczuwane. Nie posiadała żadnego kształtu. W wyobraźni ludowej przybierał kształt zwierząt: kota, myszy, łasicy, psa, niedźwiedzia, wrony, sowy, żaby. Wyobrażano ją sobie jako wysoką, chudą kobietę odzianą w czarne szaty, o złowrogim wyglądzie twarzy. Odczucie przygniatania bardzo często wiązało się z koszmarami sennymi.

Wierzono, że zmory do domu dostawały się przez dziurkę od klucza, przez dziurę od sęku, przez szparę w ścianie. Gniotek rozpoczynał duszenie od przygniatania nóg, następnie posuwał się w górę ciała, siadał na brzuchu, na piersiach oraz trzymał za atakowanego za gardło. Śpiący na wznak człowiek odnosił wrażenie, jak gdyby go przygniatał duży ciężar, uniemożliwiający oddychanie. Ukazywał się zwłaszcza pijakom, którym szczególnie dokuczał.

Do ludowych sposobów unieszkodliwiających demona było przełamanie słomy, symbolizującej zaświaty. Do religijnych sposobów zabezpieczenia się przed demonem było noszenie szkaplerza, sznura św. Józefa, odmawiane wieczornych modlitw oraz przyzwanie imion Jezusa, Maryi i św. Józefa².

Certyfikat. Osoby zainteresowane certyfikatem znalazcy mogą go pobrać w wersji cyfrowej skanując znajdujący się obok kod QR. Certyfikat został przygotowany do wydruku. Nietypowa forma certyfikatu powstała z myślą o ochronie środowiska naturalnego.

Cache. Skrzyneczka znajduje się na terenie ogólnodostępnym. Proszę upewnić się czy magnes dobrze trzyma metalowej powierzchni oraz czy nie jest widoczny z zewnątrz. Proszę również, aby nie umieszczać pojemniczka zbyt głęboko.

To jak długo kesze przetrwają zależy od nas, tak więc podejmujemy dyskretnie i odkładamy podobnie, a do tego obchodzimy się z keszem jakby to był nasz własny, wtedy inni będą mieli okazje również go odnaleźć w stanie, który może cieszyć oko. Proszę zabrać coś do pisania. Brak wpisu w fizycznym logbooku może skutkować usunięciem wpisu cyfrowego.  Skrzyneczka dwusystemowa.
 

Źródło:
Obraz: Obraz: „Macek”, mal. Maria Szumierz, Łopuszka Wielka 2018 r. Ze zbiorów Muzeum w Przeworsku
1. J. Krzyżanowski, „Wierzenia”, [hasło w:] Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965, s. 436–438
2. K. Ignas „Topiec, błąd, lizibożek i dzidko. Relikty ludowych wierzeń demonologicznych z okolic Przeworska”, Przeworsk 2018. s. 15-65