Zespół pałacowo-parkowy w Kozienicach Nr rej. MWKZ 315/A/67 z dn. 15.06.1967 i 98/A/81 z dn. 18.03.1981

Trochę historii:

Zespół pałacowo-parkowy znajduje się przy ulicy Parkowej 5 w płn.-wsch. części miasta.

W skład najokazalszego zabytku w Kozienicach wchodzi: zespół budynków stojących w miejscu XVIII-wiecznego założenia, kolumna Zygmunta I Starego, cmentarz rodziny Denów, wieża i park nawiązujący do dawnego stylu angielskiego.

 Najlepsze lata dla Kozienic nastały w XVIII w. za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Znawca o subtelnym smaku, jakim był król, wielką wagę przywiązywał do własnych rezydencji. Zamek królewski w Warszawie przeznaczony był na jego stałą siedzibę, ten w Kozienicach po I rozbiorze Polski był rezydencją wypoczynkową, myśliwską, usytuowany z dala od spraw wielkiej wagi państwowej. Ponieważ król nie dysponował w kraju wykwalifikowanymi architektami, malarzami, dekoratorami i rzeźbiarzami, sprowadzał ich z zagranicy. Francesco Placidi w 1775 r. na polecenie monarchy w miejscu drewnianego dworu zaprojektował murowany, barokowy pałac, nadając mu okazałą szatę z dekoracjami elewacyjnymi noszącymi już cechy klasycyzmu. Budowlę wznoszono w latach 1776-78.

Według panujących wówczas trendów, założenie pałacowe wyróżniło się zaznaczoną osią urbanistyczną, która otworzyła widok na pałac przez perspektywę drogi wiodącej do miasta. To estetyczne rozwiązanie widokowe i stworzyło dogodny dojazd do rezydencji. W dolnej części pałacu znajdowały się bogato zdobione apartamenty króla i sale reprezentacyjne, na górze pokoje przeznaczono dla służby, inne pomieszczenia służyły jako garderoby i magazyny. 

Przed wejściem do pałacu wykonano ozdobny dwuramienny podjazd z balustradami i posągami na cokołach, którego stopnie prowadziły do środka budynku. Bramę wjazdową na teren pałacowy stanowiło pięcioosiowe, ażurowe ogrodzenie utworzone z filarów i krat. W jej części środkowej – wjazd – flankowały wysokie filary, dźwigające rzeźby przedstawiające zwierzęta, autorstwa rzeźbiarza i sztukatora Franciszka Pincka.

Obok korpusu głównego stojącego w głębi dziedzińca po jednej stronie wg planu i pod nadzorem Placidiego powstało w latach 1778-1782 parterowe boczne skrzydło, tzw. murowana jednopiętrowa oficyna gościnna. Po drugiej stronie planowano budowę murowanej oficyny mieszczącej kuchnię, stajnie i wozownię. Budowy tego skrzydła wówczas nie zrealizowano.

Środek dziedzińca zajmowało zagłębienie (gazon) w stylu francuskim, miało kształt barokowego kartusza. Wokół pałacu i w parku ustawiono kamienne dekoracje. Przed pałacem widniały wykonane z piaskowca, postawione na postumentach 2 rzeźby z poł. XVIII w. autorstwa włoskiego rzeźbiarza nawiązujące do królewskich polowań, przedstawiające sceny myśliwskie – polowanie na dzika i niedźwiedzia. Stojące w dzisiejszych czasach są wiernymi kopiami oryginalnych rzeźb, które zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Rekonstrukcją rzeźb myśliwskich zajął się w latach powojennych Adolf Stawarz z Bytomia.

Oprócz rezydencji architekt przewidywał rozbudowę ogrodu – ile z tego projektu zrealizowano – nie wiadomo. Prawdopodobnie „ogród spacerowy" ukształtowano na 3 poziomach opadających w stronę rzeki i nizinnego Powiśla. Założenie było symetryczne, z główną osią wytyczoną przez aleję dochodzącą do rzeki. Pierwszy taras opracowany najbardziej bogato, odpowiadał „salonowi ogrodowemu", a tworzyły go 4 kwatery, symetrycznie usytuowane po obu stronach osi głównej. Najbliżej fasady ogrodowej pałacu umieszczono galerie arkadowe – stanowiące tzw. „spacer kryty", pośrodku których znajdowały się ośmioboczne altany. Po drugiej stronie rzeki Zagożdżonki założono zaś „dziką promenadę".

Po pożarze Kozienic 25.06.1782 r. król pomagał w odbudowie miasta. Nastąpiła zmiana architekta po śmierci poprzedniego. Jan Kanty Fontana, sprowadzony z Warszawy (został administratorem ekonomii kozienickiej w latach 1783-93), opracował nowy architektoniczno-przestrzenny plan miasta. Powstała „Planta Miasta Kozienic Jego Królewskiej Mości tak pogorzałego iako też y nowo maiącego sie budować 1782 R". Wg „Planty" miasto uzyskało kształt prostokąta związanego z pałacem w symetryczną kompozycję z regularną siatką uliczną. Między pałacem a obecną ul. Warszawską miał się także rozciągać duży rynek. Architekt był również autorem zmian w rozplanowaniu otoczenia pałacu i w latach 1786-91 pracował nad założeniem obszernego parku krajobrazowego. Jego urok miało podnosić piękno architektury pałacu i stanowić dla
niego naturalne tło. Park podzielony został na 2 ogrody: pomiędzy oficyną gościnną a stawem oraz pomiędzy pałacem a rzeką. Pierwszy został zredukowany ze „spacerowego" na sad oraz warzywnik. Był to prostokąt opadający do stawu, otoczony zwyczajnym parkanem. Drugi był właściwym parkiem z wytyczonymi alejami biegnącymi na osi bocznych ryzalitów pałacu i łączących się niedaleko rzeki. Była jeszcze jedna aleja, wytyczona wzdłuż osi głównej pałacu ku rzece i dalej przechodząca na jej drugi brzeg. Nad wodą był przerzucony mostek. Przed fasadą ogrodową widać było szeroki taras opadający wyraźnie zaznaczoną skarpą. Pierwsze prace w ogrodzie dotyczyły zniwelowania wzgórza za pałacem tak, aby król mógł oglądać rozległy krajobraz z okien pałacu. Ale ponieważ woda położona była nadal zbyt nisko, wybudowano na rzece śluzę celem spiętrzenia wody oraz stworzenia kaskady. Brzegi rzeki uregulowano, zejście do wody opracowano w formie tarasów. W latach 1788-1791 w parku posadzono także rzadkie okazy drzew. W roku 1791 wybudowano most na łasze. Była to ostatnia praca związana z urządzaniem parku za czasów ostatniego króla Polski.

Wojska zaborcze zahamowały rozbudowę Kozienic, jak również samego pałacu. 17.04.1794 r. wkroczyły do Kozienic wojska rosyjskie i chociaż Rosjanie przebywali tylko 23 dni w Kozienicach, ograbili doszczętnie królewską rezydencję. Decyzją króla pałac zamieniono wówczas na lazaret dla poszkodowanych w czasie powstania. Umarłych żołnierzy Insurekcji Kościuszkowskiej chowano na cmentarzu przykościelnym nieopodal pałacu. Z tego okresu zachowała się w parafialnej księdze zmarłych lista żołnierzy Tadeusza Kościuszki. W 1795 r. nastąpił III rozbiór Polski. Kozienice znalazły się pod zaborem austriackim i z pałacu wywieziono to, czego nie zabrali Rosjanie – w tym galerię obrazów.

Nowy okres miasta oraz pałacu związany jest z rodziną Denów. Po objęciu mocno zniszczonego obiektu Denowie przystąpili do napraw pałacu, którego modernizacja wraz z otoczeniem przez następne pokolenia przeprowadzana była aż do 1904 r.

Karta ewidencyjna zabytków z Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie podaje, że w latach 1896-1900 pałac i budynki oficyn zostały istotnie przebudowane i zachowano zasadniczy układ urbanistyczny w niezmienionej formie.
Data, kiedy pałac uległ zmianie, jest jednak znana. Bardziej dokładny rok przebudowy obiektu przytacza rosyjski magazyn „Stolica i Usadba" z 1914 r., w jednym z rozdziałów pisma zawarta jest informacja że Wonlar-Larski i jego żona Olga Władimirowna z domu Den, sprowadzili w 1899 r. specjalistę francuskiego renesansu arch. François'a Arveuf'a od restrukturyzacji budynków Manor.

Przebudowa i budowa nowych elementów w otoczeniu
pałacowym (basen, oficyny, wieża) trwały do roku 1904. Większość prac przy przebudowie kozienickiego pałacu była prowadzona w latach 1900-1902, również przy współudziale belgijskiego architekta de Vègue.
Rezydencja zyskała więc bogate ornamenty sztukateryjne na elewacji, narożne ryzality zamieniono w 2 wieże z wąskimi oknami, zabudowując je ozdobnymi nadstawami. Zarówno dekarzy, jak i materiały do dachów, Wonlar-Larscy sprowadzili z zagranicy. Poprzedni dach z blachy pomalowanej na kolor czerwony został zastąpiony łupkowymi dachówkami. Przekształceniu uległy także wnętrza pałacu. Pomieszczeń było około 100. Większość z przeznaczeniem dla gości w przebudowywanych oficynach. 40 sal znajdowało się w samym pałacu.

Z okresu przebudowy pałacu pochodzi również założony, w miejscu trawnika, basen w kształcie elipsy, z wygierowanymi narożami i obłożony obramieniem kamiennym, ułożonym na jego koronie oraz kamiennymi okładzinami pobocznic niecki i dna. Zwieńczenie basenu zakończone było nadstawą wykonaną z profilowanych odcinkowych elementów kamiennych.

Po przebudowie pałac zachwycał oczy swym pięknem aż do II wojny światowej. II wojna światowa ostatecznie zatarła świetność pałacu. 12.09.1939 r. stacjonujące w nim wojsko niemieckie podłożyło celowo ogień. Wraz z głównym budynkiem spaliła się oficyna gościnna. Straż pożarna nie została przez Niemców dopuszczona do gaszenia pożaru. Z dawnego założenia pałacowego została tylko wieża, wozownia i dawne
pomieszczenia kuchenne. Ocalały prawdopodobnie tylko dlatego, że mieściła się w nich poczta i łącznica telefoniczna. W 1942 r. ruiny zgliszcz rozebrano, część cegły z rozbiórki została wykorzystana do rozbudowy szpitala powiatowego przy ul. Lubelskiej. Po zakończeniu wojny resztki, jakie pozostały po pałacu, sprzedano mieszkańcom miasta, którzy wykorzystali ten materiał do odbudowy swoich domów.
Po wojnie ocalała wieża oraz dawna oficyna kuchenna z wozownią i stajniami ze zniszczonymi pomieszczeniami. W miejscu spalonego pałacu w latach 50. XX w. władze miasta postanowiły wybudować budynek jako siedzibę Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Projekt opracował inż. arch. Kokozow. Budowę rozpoczęto w 1957 r., zakończono w 1961.

Kubatura budynku wynosi 9200 m3. W części środkowej, na drugim piętrze znajduje się sala konferencyjna. Został w niej wykonany strop kasetonowy na wzór stropu pałacowego. Natomiast na zewnątrz budynku nad drugim piętrem jest ściana w rodzaju attyki, na której w najwyższej jej części został umocowany symbol Kozienic przedstawiający na niebieskim tle jelenia skaczącego ponad drzewami. Obecnie w głównym budynku mieści się Urząd Miejski. Na wprost niego widnieje długa aleja. Swój początek ma przy niezamykanej bramie wjezdnej z okalającymi ją po bokach 4 kolumnami. Na dziedzińcu zabytkowy basen, latem wypełniony wodą, wykorzystywany jest także jako miejsce na imprezy okolicznościowe.

W parterowym XIX-wiecznym skrzydle (złożonym z obiektów dawnej wozowni i stajni połączonych w jeden zespół z obiektem dawnej oficyny kuchennej) w części wjazdowej oficyny oraz częściowo w oficynie kuchennej, w 1970 r., Towarzystwo Miłośników Ziemi Kozienickiej utworzyło
społeczną placówkę muzealną jako kontynuację idei muzealnych rozpoczętych w latach 30. XX w. Obecnie Muzeum Regionalne, któremu 4. 12. 2013 r. nadano im. prof. Tomasza Mikockiego, jest jednostką kulturalną gminy Kozienice.
Przed budynkiem muzeum 8.05.2005 r. staraniem TMZK, które chciało uhonorować króla za zasługi, jakie wniósł w rozwój Kozienic, stanęła rzeźba Stanisława Augusta Poniatowskiego. Popiersie wykonane z brązu to kopia rzeźby stojącej w Łazienkach Królewskich w Warszawie. W tym skrzydle znajduje się również Rada Miejska i Urząd Stanu Cywilnego.

Budynek oficynowy nie posiada podpiwniczenia z wyjątkiem 2 niewielkich piwniczek w części wjazdowej i mieszczącej USC. Poddasza oficynowe, niezagospodarowane, tworzą przestrzenie strychowe w wysokich dachach w kształcie ściętych stożków zabudowanych nad oficyną dawnej wozowni oraz nad 2 ryzalitami skrajnymi i 1 ryzalitem środkowym dawnej części kuchennej. Oficyna ta oraz budynek z wieżą widokową w latach 1974-1985 poddane zostały rewaloryzacji i częściowym rekonstrukcjom. Prace prowadzone wówczas przez PP PKZ Oddział w Kielcach pozwoliły na uratowanie popadających w ruinę obiektów, niemniej nie zdołano przywrócić wówczas dawnej świetności wystroju elewacyjnego całej oficyny przypałacowej.

W ostatnich latach gmina Kozienice, przyjmując oraz realizując „Program Opieki nad Zabytkami Gminy Kozienice", rozpoczęła rewitalizację zabytkowego zespołu pałacowo-parkowego. W ramach tego zadania od 2012 r. przebudowano ul. Parkową (nowa nawierzchnia, remont chodników) oraz frontalne zabytkowe ogrodzenie zespołu pałacowo–parkowego. Nastąpiła częściowa rozbiórka zniszczonego muru i odtworzono go w istniejących gabarytach. Wykonano izolację przeciwwilgociową fundamentów ogrodzenia, wymieniono pas zawilgoconych tynków. Ogrodzenie pomalowano, zaimpregnowano czapki muru. W latach 2011-2012 zaczęły się również doraźne remonty zespołu pałacowego. W roku 2011 poprawiono elewację oficyny pałacowej, naprawiono dach, pomalowano pomieszczenia wewnętrzne zajmowane przez USC i Radę Miejską. Nastąpiła wymiana rur kanalizacyjnych w piwnicy, zrobiono kompleksowy remont 5 pokoi, montaż wkładów kominowych.

W 2012 r. samorząd gminy Kozienice przeznaczył środki na rewitalizację części zespołu i od sierpnia rozpoczęto prace – remont dachu zabytkowej oficyny w zespole pałacowo-parkowym. Remont najpierw objął parterowy, założony na planie nieregularnego wieloboku o rozczłonkowanym rzucie budynek zabytkowej oficyny pałacowej, złożony z obiektów dawnej wozowni i stajni przy wjeździe głównym połączonych w jeden zespół z obiektem dawnej oficyny kuchennej. Nastąpiła renowacja dachów, poprzedzona wymianą konstrukcji drewnianej więźby. Część oficyny pałacowej kuchennej posiadało dotychczas konstrukcję więźby w znacznej części opartą na oryginalnych elementach drewnianych z XIX w.

Z dawnego zespołu pałacowego zachowały się do dziś:

• dawna wozownia i stajnia połączone w jeden zespół z obiektem dawnej oficyny kuchennej - lat 1778-82, przebudowana w latach ok. 1896-1900
• wieża (prawdopodobnie przełom XIX i XX w.)
• kamienne schody od strony parku (z poł. XIX w.)
• 2 cokoły pod rzeźby myśliwskie (z 2. poł. XVIII w.)
• cokoły z dwoma XIX-wiecznymi wazonami
• 4 XIX-wieczne słupy bramy wjazdowej
• 8 kolumn oświetleniowych
• basen obłożony kamiennym obramieniem.*

O skrzynce:

Będziecie potrzebować czytnik kodów QR. Najłatwiej chyba aplikacja w smartfonie.

Współrzędne nie pokazują miejsca ukrycia skrzynki. Aby dowiedzieć się gdzie jest ona schowana musicie w jednym z logbooków w ścieżce znaleźć współrzędne, które doprowadzą Was do kodu QR. Po zeskanowaniu go, wpisaniu hasła, które może cie sobie odszyfrować i przeniesieniu się na ukrytą pod nim stronę internetową znajdziecie wskazówki gdzie szukać skrzynki.

W środku logbook, pisadło i klika certyfikatów dla zdobywców ścieżki.

*Cały opis pochodzi ze strony: http://www.kozienicepowiat.pl/54-powiat-kozienice/dziedzictwo-kulturowe/zabytki/kozienice/809-zespol-palacowo-parkowy-w-kozienicach.html