Ogród dworski – powstały w II połowie XVI w., a w I połowie XIX w. przekształcony w duchu krajobrazowym

Położenie obiektu: nad strumieniem, dopływem Brzozówki, na zboczu wysoczyzny opadającym do strumienia

Krzywa należy do najstarszych miejscowości północno-wschodniej części dawnego województwa podlaskiego. W XVI w. w Krzywej powstała osada stanowiąca centrum gospodarcze niewielkiej dzierżawy dożywotnickiej związanej z funkcjonowaniem knyszyńskiej rezydencji Zygmunta Augusta. Powstał tu wtedy ozdobny, kwaterowy ogród podzielony na dwie prostokątne części gościńcem z Jasionówki do Brzozowej. Po obu stronach tej drogi rozplanowano w układzie szachownicowym 6 prostokątnych, zbliżonych do kwadratów kwater oddzielonych prostopadłymi do siebie drogami. Na strumieniu wykopano stawy, które przedzielone były  groblą i gościńcem. Zabudowania mieszkalne i gospodarcze umieszczono wewnątrz tego ogrodu, zapewne w jego zachodniej części.

W latach 50. XVI w. (przed 1561 r.) Krzywa pozostawała w dożywotniej posesji Wojciecha Jasieńskiego, dworzanina i kucharza nadwornego króla Zygmunta Augusta. Po śmierci Jasieńskiego w roku 1561 nadana została jurgeltnikowi królewskiemu, dowódcy załogi zamku tykocińskiego Mikołajowi Konarskiemu (zm. w 1573 r.). Kolejnym posesorem został Jan Lisowski (wzm. w 1580 r.), któremu wydzierżawił Krzywą ówczesny starota knyszyński Jan Zamoyski. Po Lisowskim (przed 1591 r.) dobra otrzymał od Zamoyskiego w kolejne dzierżawy Florian Komorowski (według aktów sprzed 1591, 1593 i 1603 r.). Źródła odnotowują też jako dzierżawcę Mikołaja Komorowskiego, zapewne syna Floriana, któremu dożywotnią posesję zapewnił J. Zamoyski w 1612 r.

W 1591 r. Krzywa była wsią o 6 włókach osiadłych, w której były 2 młyny. Już w tym czasie znajdowała się tam zapewne siedziba właściciela dóbr składających się z Krzywej i Olszanki (gdyż było tam 8 ogrodników). Dobra te należały wówczas do Komorowskich.

Komorowscy osiedli w Krzywej na dłużej, gdy z w latach 1633 i 1635 Florian z Komorowa Komorowski uposażył kościół we wsi Krzywa pod wezwaniem nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, św. Floriana, św. Kazimierza i św. Barbary. Na proboszcza wyznaczono wtedy pobożnego Adama Komorowskiego, sekretarza Jego Królewskiej Mości. Kościół ten zlokalizowany był ok. 250 m na południe od miejsca, w którym stał późniejszy pałac spalony w 1930 r. i istnieją przypuszczenia, że ówczesny, szesnastowieczny dwór mógł stać w tym samym miejscu. Wydaje się, że w latach 30. XVII w. (za czasów Floriana Komorowskiego) założenie musiało osiągnąć szczytowy punkt rozwoju renesansowego układu przestrzennego. Komorowscy pozostawali posesorami Krzywej do roku 1641.

Z „potopu” i zniszczeń połowy XVII w. Krzywa wyszła chyba obronną ręką, bo w wieku XVII dobra Krzywa wzbogaciły się drogą kolonizacji wewnętrznej o wsie Krukowszczyzna i Kamionka. W 1676 r. pozostawała w rękach nieznanego bliżej podczaszego lubelskiego, a dwór był licznie zamieszkały. Chyba już wtedy poszerzono ogród od strony wschodniej przydając mu dodatkowe kwatery i wykopano na strumieniu trzeci staw, mniejszy od poprzednich. W wyniku tych prac zachodnia część kompozycji przyjęła kształt zbliżony do trójkąta. Wschodnią granicą ogrodu przebiegała droga do osady młyńskiej nad Brzozówką.

W I połowie XVIII w. dobra Krzywa zakupili Kuczyńscy (którzy w tej okolicy mieli duży klucz dóbr z ośrodkiem w Jasionówce), a którzy pozostali ich właścicielami do końca XVIII stulecia. Występują oni m.in. jako właściciele Krzywej w 1740 r. W roku 1800 posiadał te dobra wielmożny J. Kuczyński, który zapłacił z Krzywej 13 talarów i 5 groszy podymnego, jednak Prusacy uważali Krzywą za własność państwową. 

Przed 1840 r., kiedy to majątek przeszedł na własność Wołłowiczów, po czym został połączony z dobrami jasionowskimi, dokonano przebudowy układu założenia w duchu wchodzących tu dopiero w życie prądów krajobrazowych. Przebudowa miała jednak ograniczony charakter, gdyż zachowano istniejący kwaterowy układ, a tylko do regularnych wnętrz w zachodniej części ogrodu wprowadzono nowe elementy. W pobliżu stawu zbudowano nowy drewniany dwór, a staw znacznie powiększono i usypano na nim wyspę. Pomiędzy dworem a stawem rozciągało się trawiaste wnętrze okolone drzewami i krzewami ozdobnymi. Od północy, przed frontem dworu urządzono wnętrze z kolistym podjazdem, przy którym ustawiono też drewnianą rządcówkę z czterospadowym dachem. W sąsiedztwie starego gościńca, we wschodniej części założenia wzniesiono nowe budynki gospodarcze. Przebudowa założenia pociągnęła za sobą wytyczenie nowej głównej osi kompozycyjnej, biegnącej najpierw wzdłuż drogi z Brzozowej, następnie wbiegającej na teren założenia na wprost podjazdu z klombem i biegnącej do dworu. Pozostawiono część nasadzeń szpalerowych na granicach starych kwater ogrodowych oraz uzupełniono nasadzenia we wschodniej części ogrodów kwaterowych.

W latach 1840-1900 Krzywa była jednym z folwarków dóbr jasionowskich, których właścicielami byli: Michał Wołłowicz (1840-1879), wdowa po Michale Teresa hr. Wołłowiczowa (1879-1881) oraz jego córka Jadwiga Miączyńska (1881-1900). Majątek był wówczas bardzo zadłużony (być może w wyniku uprzemysłowienia). W 1900 r. (13 sierpnia) hrabia Albert Wojciech Miączyński sprzedał Zofii hr Songin z majątku Jasionówka folwark Krzywa wraz z uroczyskiem Tłumy o łącznej powierzchni 500 dziesięcin (ok. 550 ha). Kupiła ona ten majątek wraz z przypadającą nań częścią zadłużenia, wynoszącą wtedy ok. 24 tysiące rubli. W chwili zakupu Krzywa dzierżawiona była przez Dominika Żmijewskiego (dzierżawa ta wygasała 1 sierpnia 1905 r.) toteż z masy sprzedaży wyłączono majątek ruchomy dzierżawcy oraz inwentarz żywy znajdujący się na terenie folwarku.

Songinowie próbowali początkowo poprawić stan majątku i podnieść jego dochodowość, jednak wysiłki te rozpoczęli od zaciągnięcia kredytu. Gdy starania nie dały większego rezultatu w 1909 r. rozpoczęli parcelację majątku sprzedając m.in. w 1910 r. 178 dziesięcin (ok. 196 ha) ziemi, w tym wschodnią część założenia (wraz z sadem i zabudowaniami gospodarczymi), gdzie w wyniku późniejszych zmian doszło do całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji i rozebrano wszystkie stare budynki gospodarcze. Jednakże na planie z 1909 r. wyraźnie widoczny jest jeszcze wciąż utrzymujący się podział ogrodu na kwatery. Widoczne są też ówczesne drogi, budynki gospodarcze, staw i sadzawka ogrodowa. Między 1909 a 1911 r. Songinowie przenoszą się z Krzywej do majątku Dejnowo w powiecie lidzkim pozostawiając majątek uszczuplony o około 224 dziesięciny (około 246,5 ha), a w 1914 r. dokonują parcelacji pozostałej części majątku liczącej około 248 ha.¹⁵ Zachodnia część założenia została wtedy sprzedana Jakubowi Masłowskiemu i Piotrowi Krukowi. W obrębie tej części w latach 80.XX w. istniały wciąż dwa działy własnościowe rolników (wtedy Masłowskich i Deców).

Parcelacja spowodowała szybką degradację kompozycji, dotykającą zarówno nasadzeń, jak i budynków gospodarczych, chociaż działania pierwszej wojny światowej nie przyniosły zbyt wielkich szkód w założeniu. Uszkodzony został jednak w 1915 r. dwór, który ostatecznie spłonął w roku 1930 więc jego właściciele (Stanisław i Wacław Masłowscy) przenieśli się do dawnej oficyny. Stopniowo wycięto większość starych drzew, a teren podzielono płotami, zamieniono na warzywniki, pastewniki, nowe sady i pola uprawne. Proces ten trwał także po II wojnie światowej. W latach 60. XX w. przeprowadzono też meliorację, która zmieniła stosunki wodne w obrębie założenia. Zlikwidowano także wschodni staw, zaś lustro wody w stawie wschodnim obniżyło się, wobec czego zaczął on szybko zarastać. Wszystko to sprawiło, że z dawnej, zajmującej ponad 16 ha kompozycji przetrwały do lat 80. XX wieku jedynie ślady i fragmenty widoczne na obszarze około 6 ha.

W latach 70. XX w. doszło do całkowitego zatarcia śladów dawnej kompozycji w zachodniej części obiektu. W końcu lat 80. XX w. rosła jeszcze w innych częściach założenia część starych drzew z dawnej kompozycji ogrodowej. Najstarsze lipy, klony i dęby szypułkowe liczyły około 150-170 lat. Nieco młodsze od nich topole białe rosły w granicach zachodniej części obiektu i przy granicach starych podziałów kwater ogrodowych. Inne starsze drzewa ( klony, lipy i jesiony) pochodziły z końca XIX oraz z I połowy XX w. i rosły w otoczeniu podjazdu. Jednak większość drzewostanu stanowiły odrosty korzeniowe i samosiewy rosnące pojedynczo lub w grupach zaroślowych (ogółem rosło tu wtedy 28 gatunków drzew i krzewów. Poza tym pozostałości po dawnym ogrodzie zostały przesłonięte przez rozrastające się olsy. Mimo to pozostałości starych szpalerów i kępy starych drzew nadal były widoczne w krajobrazie.