Ogród Hasbachów – eklektyczny ogród przy pałacu fabrykanckim, powstały w latach 1890-1907

Położenie obiektu: nad dużym stawem na rzece Białej (niegdyś młyńskim), w sąsiedztwie zabudowań fabryki, którą od siedziby właściciela oddzielały drogi – od północy droga do centrum dóbr dojlidzko-zabłudowskich, a od zachodu doga do Zabłudowa

Plan ogrodu przy pałacu Hasbachów w Białysmstoku Dojlidach - stan z 1988 r.

Kompozycja, która powstała przy pałacu Hasbachów sąsiadowała z rozległym parkiem właścicieli dóbr dojlidzkich i z plebańskimi ogrodami ozdobno-użytkowymi cerkwi dojlidzkiej (dziś parafii rzymsko-katolicka). Teren ten wchodził od XV wieku w skład dóbr dojlidzkich, których główna siedziba położona była jednak w innym miejscu, po przeciwnej stronie obecnej drogi do Zabłudowa. Miejsce usytuowania późniejszego pałacu i ogrodu Hasbachów widoczne jest na mapie wykonanej w 1769 roku jako wydzielony warzywnik – jeden z trzech ogrodów warzywnych folwarku dojlidzkiego – otoczony alejami i szpalerami. Warzywnik ten położony był w miejscu zwanym Strażą i przylegał północnym bokiem do stawu na rzece Białej. Za stawem, po jego zachodniej stronie stał drewniany młyn wodny. Wzdłuż zachodniej granicy warzywnika, między stawem a młynem biegła droga z folwarku Dojlidy do Białegostoku, a na zachód od tej drogi (na południe od warzywnika) stały karczma, browar ze słodownią, spichlerz, wołownia i stodoła z szopą. Teren ten zakupili w 1891 r. Artur i Eugenia Hasbachowie, ale już wcześniej, w 1890 r. wznoszone tam były obiekty towarzyszące późniejszemu pałacowi, drewniane i murowane (oficyna, wozownia, stajnia i inne). W 1895 r. Artur Hasbach zmechanizował produkcję swojej fabryki włókienniczej poprzez wykorzystanie w niej maszyny parowej, a w latach 1895-1897 zainstalował oświetlenie elektryczne.

Ewala Hasbach - zdjęcie z 1889 

Artur i Eugenia (Jenny) Hasbach - zdjęcie z lat 90. XIX w.

Już wcześniej bowiem obok stawu młyńskiego widocznego na mapie z 1769 r. Ewald Hasbach wzniósł po 1865 r. niewielką fabrykę sukna, a na terenie byłego warzywnika wybudował w latach 80. XIX w. willę. W latach 1905-1907 r. Artur Hasbach przebudował tę rezydencję (dobudowano dwa ryzality z wieżami i dodatkowe piętro przykryte ryzalitowym dachem z lukarnami) dzięki czemu powstaje tam neorenesansowy eklektyczny pałac, w którym właściciel zamieszkiwał wraz z żoną i dziećmi – Włodzimierzem, Sergiuszem, Elżbietą (Lizą) oraz – przez jakiś czas – z Aleksandrem (który mieszkał przede wszystkim w nowo wybudowanym pałacu w Waliłach). Obok pałacu wzniesiono niewielki budynek dla służby (w stylu neorenesansowym) i urządzono ogród, wykorzystując istniejące wcześniej drzewa i krzewy otaczające obrzeża dawnego ogrodu warzywnego.

Pałac Hasbachów w Dojlidach po rozbudowie z lat 1905-1907

Ogród graniczył od północy ze stawem, od wschodu z łąkami i olsami nadrzecznymi, od zachodu z drogą do Białegostoku, a od południa z drogą Białystok-Zabłudów i dalej z działkami przy domach robotników fabrycznych, które należały do Hasbacha (stało tam osiem takich domów otoczonych ogrodami ogrodzonymi drewnianymi płotami, z tyłu których usytuowane też były drewniane budynki gospodarcze). Komponując ogród wykorzystano stare nasadzenia wokół warzywnika. Wschodnią granicę ogrodu wyznaczała czterorzędowa aleja lipowa, przy stawie biegła stara aleja topolowa kończąca się grupą topoli i innych drzew rosnącą przy drodze przebiegającej wzdłuż zachodniej granicy ogrodu. Prawdopodobnie podczas budowy pałacu i domów dla robotników zniszczeniu uległ pas drzew rosnący wzdłuż południowej granicy dawnego warzywnika. W zachodniej części ogrodu rosły lipy, wiązy, białodrzewy i inne topole, przy czym na terenie ogrodu pozostawiono też pewną liczbę dużych drzew wyrosłych naturalnie w wyniku sukcesji otaczającej ogród roślinności – wiązów, olch, wierzb, brzóz, osik i grabów. Dostosowano do nich kompozycję nowego ogrodu. Pomiędzy pałacem a domem dla służby, które stały szczytami do stawu, w zachodniej części ogrodu urządzono brukowany podjazd z klombem pośrodku. Klomb zajmowała grupa wiązów, a przy pałacu rosły od strony podjazdu jaśminowce i inne krzewy ozdobne. Wjazd na podjazd prowadził od strony drogi Białystok – Zabłudów przez bramę usytuowaną na południe od pałacu. Całość ogrodu ogrodzona była kratą z metalowych prętów osadzoną na betonowym fundamencie między betonowymi słupami. Na zachód od pałacu spacerowa żwirowana ścieżka otaczała klomb obsadzony żywotnikami i krzewami ozdobnymi, a stary drzewostan istniejący w tej części ogrodu wzbogacono o nowe nasadzenia drzew i krzewów ozdobnych. Na południe i południowy wschód od pałacu posadzono świerki i grupy ozdobnych krzewów, a pomiędzy nimi ulokowano na południe od podjazdu dwie murowane, częściowo zagłębione w ziemi piwnice. Na wschód i północny wschód od budynku dla służby posadzono krzewy ozdobne i jabłonie, między którymi przebiegały drogi spacerowe. Drogi spacerowe przebiegały również w alei topolowej biegnącej wzdłuż stawu i w starej czterorzędowej alei lipowej. Ogród ogrodzono metalową kratą wspartą na murowanych fundamentach. Całość ogrodu wraz z pałacem i budynkiem dla służby zajmowała ok. 2,2 ha i miała charakter ozdobno-użytkowy. Nie była to szczególnie wyszukana kompozycja. Głównym jej walorem były pozostawione stare drzewa (w tym aleje), gdyż nowe nasadzenia miały charakter eklektyczny i nie tworzyły wraz ze starodrzewiem zdecydowanej kompozycji o charakterze naturalistycznym bądź krajobrazowym.

Czterorzędowa aleja lipowa w ogrodzie Hasbachów w Białymstoku Dojlidach
i nowe ogrodzenie wzniesione przez PKZ - stan z 1978 r.

W czasie I wojny światowej pałac i fabrykę sukienną przejęli Niemcy, w których władaniu były one w latach 1915-1918. Po wojnie znów przejęli je Hasbachowie, którym jednak nie udało się ponownie rozwinąć produkcji włókienniczej toteż prowadzili w Dojlidach już nie fabryki włókiennicze lecz od 1921 r. fabrykę dykty. Ogród przetrwał bez większych zmian. W latach 1939-1941 założenie uległo dewastacji. W czasie okupacji niemieckiej znów służyło Hasbachom - przed 1944 r. w pałacu zamieszkiwał Sergiusz Hasbach.

Pałac Hasbachów w Białymstoku Dojlidach - stan z 1943 r.

Widok przez staw na ogród i pałac Hasbachów w Białymstoku - Dojlidach - stan z 1988 r.

Ogród przy pałacy Hasbachów w Białymstoku - Dojidach. Wnętrze starej, czterorzędowej alei lipowej - stan z 1988 r.

Po II wojnie światowej przez ponad 30 lat obiekt był mniej lub bardziej dewastowany. W pałacu umieszczono szkołę partyjną, pocztę, przedszkole, i mieszkania dla pracowników fabryki. Ogród niszczał i tracił ozdobny dawniej charakter. Pałac został jednak w końcu wyremontowany i od 1980 r. był siedzibą Pracowni Konserwacji Zabytków (którą zamknięto w 2013 r.). Powstałe obok pałacu dwa budynki (sąsiadujące z zachowanym fragmentem starego budynku dla służby, położonym naprzeciw pałacu), mieszczące warsztaty, garaże, biura, magazyny i pracownie nie nawiązywały jednak do zabytkowej zabudowy, podobnie jak na nowo urządzone wewnętrzne drogi dojazdowe i towarzyszące im parkingi. Podobnie place oraz murowany budynek gospodarczy i usytuowane w jego sąsiedztwie dwa magazyny z blachy, a także stojąca w północno zachodnim rogu ogrodu rozdzielnia mocy, nie korespondowały z zabytkowym charakterem obiektu. Likwidacji uległy dawne ogrodzenia, które zastąpiono częściowo siatką, a częściowo nowym, metalowym ogrodzeniem zaprojektowanym przez PKZ i przebiegającym równolegle do starego. Nowe ogrodzenia tak okroiły teren ogrodu by stare aleje i większość starych drzew rosnących po granicy starego ogrodu znalazła się poza ogrodzeniem. Do lat 90. XX w. przetrwała jednak sadzona ponad 200 lat wcześniej czterorzędowa aleja lipowa i część starych drzew rosnących przy granicy ogrodu – niektóre z pierwszej połowy lub z końca XIX w., w tym pomnikowa topola czarna, lipy, wiązy i białodrzewy z I połowy XIX w. W południowej części ogrodu rosły drzewa sadzone po 1890 r. Ten dobrze widoczny z sąsiadujących ulic obiekt zwracał uwagę zwłaszcza w widoku od strony miasta, skąd malowniczo wyglądały odbijające się w tafli wody budynki i stare drzewa.

Obecnie obiekt jest siedzibą Wojewódzkiego i Białostockiego Oddziału WOPR, Białostockiego Towarzystwa Naukowego, Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego i Państwowej Służby Ochrony Zabytków.