Juchnowiec Dolny

Park dworski – powstały po 1856 r. w wyniku krajobrazowej przebudowy wcześniejszego, regularnego ogrodu, powstałego w latach 40. i 50. XVI w., a w wiekach XVII i XVIII przebudowywanego w duchu barokowym

Położenie obiektu: na płaskim terenie otoczonym lasem i polami, przeciętym przez niewielki strumień, pierwotnie około 1 km od reprezentacyjnej siedziby usytuowanej na górze zwanej Juchnowskim Dworem (później PGR Juchnowiec Góra)

  Pierwsza kompozycja w Juchnowcu Dolnym założona została przez Stanisława Włoszka i stanowiła pierwotnie folwarczno-ogrodową część renesansowej rezydencji, której centrum rezydencjonalne położone było około kilometr dalej, na górze zwanej Juchnowskim Dworem.

Dworzec ten należał wcześniej do rodziny Gasztołdów z Tykocina, a jeszcze wcześniej zapewne do Juchny Michnowicza i jego syna Stanisława, którzy w 1525 r. sprzedali dobra zwane wówczas Migowszczyzną (ew. Mihnowszyzna?) Olbrachtowi Marcinowi Gasztołdowi. Później Juchnowiec przeszedł w ręce królewskie i około 1542 r. zarządzał nim Stanisław Zachariaszewicz Włoszek, chociaż żyła jeszcze wdowa po Olbrachcie Gasztołdzie Zofia Wasilówna (zm. w 1549 r.), której mąż zapisał oprawę na wielu dobrach litewskich (w tym na Dworze Juchnowskim). W 1549 r. Zygmunt August nadał na własność Stanisławowi Włoszkowi dobra Juchnowiec. Zapoczątkowało to proces tworzenia przez Włoszka rozległych dóbr juchnowieckich. Włoszek, jeden z najbardziej zaufanych dworzan królewskich, podskarbi nadworny litewski, łożniczy królewski, dzierżawca rozległych dóbr królewskich, od 1565 r. starosta knyszyński, człowiek światły i obeznany z nowymi prądami w filozofii i sztuce, urządzając swoją rezydencję posłużył się renesansowymi wzorami komponowania przestrzeni.

  Trzy odrębne pod względem funkcji części założenia zlokalizowane były w odległości 1-2 km od siebie i powiązane ze sobą widokowo. Dwie z nich – część mieszkalno-reprezentacyjna i osada kościelna (z kościołem ufundowanym przez Włoszka w 1547 r.) zajmowały dwa pobliskie wzgórza. W zasięgu wzroku pozostawała również wieś (wówczas Stare Sioło, dziś Juchnowiec Dolny). Tego typu rozplanowanie w krajobrazie kilku części siedziby dworskiej wzorowało się na królewskiej rezydencji w Knyszynie i było typowe dla wielu ówczesnych rezydencji dworzan Zygmunta Augusta – Białegostoku (należącego do Piotra Wiesiołowskiego), Strabli, Buzun, Niewodnicy Koryckiej, Kożan, Sidry, Gródka i innych. Całkowite zniszczenie dawnego układu części rezydencjonalnej Juchnowca uniemożliwia dziś poznanie ówczesnej ozdobnej kompozycji tej części. Część folwarczno-ogrodowa składała się z dużego kwadratowego ogrodu, podzielonego na cztery równej wielkości kwatery alejami krzyżującymi się pośrodku układu. Z dwóch stron ogród otaczały stawy, za którymi rozlokowane były dziedzińce otoczone budynkami magazynowymi, hodowlanymi i mieszkalnymi.

Po śmierci Stanisława Włoszka dobrami zarządzała jego żona, a później otrzymał je jego syn Mikołaj (wzm. w 1577 i 1581 r., zm. około 1590 r.),podstoli podlaski. Przed 1611 r. nabył Juchnowiec Jan Kurzeniecki (zm. w 1611 r.), którego synowie Stefan (zm. w 1655 r.) i Marcin współwładali majątkiem. Po 1635 r. doszło do podziału włości, przy czym część rezydencjonalną przejął Olbrycht Kurzeniecki (w spadku po stryjecznym, bezpotomnie zmarłym bracie Marcinie), a część gospodarczą otrzymały nieletnie dzieci Stefana Kurzenieckiego. W latach następnych Juchnowiec Górę odziedziczył Wakuły Karwowski (wzm. w 1635 i 1638 r.).

Po podziale Juchnowiec Dolny zyskał funkcje rezydencjonalne. Na osi drogi ze wsi, będącej jednocześnie jedną z osi ogrodu, wzniesiono wówczas nowy dwór. Uporządkowano też część gospodarczą, którą otoczono alejami i szpalerami, a ogród otrzymał bardziej ozdobny wystrój.

Także w II połowie XVII w. Juchnowiec Dolny należał do Kurzenieckich, m.in. do Gabriela Kurzenieckiego (wzm. w 1663 i 1676 r.), później do syna Gabriela i Zofii Kurzenieckich – Zygmunta Alberta (ur. w 1668 r.), który jako właściciel dworu wskazywany był jeszcze w 1717 r. Góra należała w tym czasie do Stanisława Stawogórskiego (wzm. w 1663 r.), a w 1675 r. do Jana Hieronima Brzozowskiego, podczaszego podlaskiego oraz Zofii Stawogórskiej, podstoliny podlaskiej i Jakuba Stawogórskiego, skarbnika podlaskiego. Aż do końca XVIII w. kompozycja Juchnowca Dolnego, pomimo pewnej barokizacji, zachowała układ z I połowy XVI w., gdyż barokowe przekształcenia dotyczyły głównie sąsiedztwa dworu, lokalizacji reprezentacyjnego dziedzińca, podkreślenia osi głównej i wystroju wnętrz ogrodowych.

  Na przełomie XVIII i XIX w. doszło do ponownego połączenia Juchnowca Dolnego z Górą w jedną całość. W 1784 r. dobra były jeszcze podzielone i jako dziedziczni właściciele Góry Juchnowieckiej oraz Ogrodnik i wsi Wólka odnotowani zostali Bartochowscy, przy czym właścicielem był najpierw Stanisław Bartochowski (od 1770 r.), późniejszy (od 1788 r.) stolnik bielski, a następnie Wojciech Bartochowski (wzm. w 1802 r.). Położona w pobliżu siedziba w Juchnowcu Dolnym należała natomiast w 1784 r. do Orsettich. W 1786 r. w wyniku działu całość dóbr, tak Juchnowiec Dolny, jak i Juchnowiec Górę oraz Lewickie posiadał Franciszek Orsetti (zm. w 1821 r.). Nastąpiło wtedy odwrócenie roli poszczególnych części kompozycji. Pierwotna rezydencja Włoszka stała się folwarkiem, a dawny folwark przejął funkcję głównej siedziby zarządu majątkiem.

Do końca lat 20. XIX w. dobra juchnowieckie stanowiły własność rodziny Orsettich. Ostatnim ich właścicielem z tej rodziny był Tomasz Orsetti (wzm. w 1828 r.). Później majętność przeszła w ręce Michałowskich (wzm. w 1831 i 1832 r.). W latach 30. XIX w. właścicielem Juchnowca był Seweryn Michałowski (wzm. w 1838 r.), a później Juchnowiec należał do Kazimierza Michałowskiego (zm. 14 lipca 1865 r.), ożenionego z Anielą z Daszkiewiczów, a po nim do jego syna Franciszka (wzm. w 1877 r.), ożenionego z Franciszką Rogland. Zarówno Seweryn Michałowski, jak i jego spadkobiercy stale zamieszkiwali w Juchnowcu Dolnym, toteż dążyli do nadania mu bardziej ozdobnego charakteru. Wyrazem tych dążeń było przeniesienie po 1856 r. zabudowań gospodarczych kilkaset metrów na południowy-zachód od dworu, poza sady, które zajęły teraz południowo-wschodnią część założenia. Nową część gospodarczą, składającą się budynków kamiennych i drewnianych, ulokowano na osi drogi ze wsi Ciekuny, biegnącej przed dworem w alei kasztanowców po granicy ogrodu (dawniej drogi dojazdowej). Nową drogę dojazdową poprowadzono na wschód od starej. Biegła ona granicą sadów, łącząc Juchnowiec Górę, wieś Juchnowiec i wieś Hołówki. Wzniesiony przez Michałowskich nowy dwór stanął przy starej drodze z Ciekun (frontem do niej), na granicy starego ogrodu, zamykając jedną z jego osi. Stary ogród został przekomponowany w duchu krajobrazowym. Zlikwidowano w nim część geometrycznych podziałów i wprowadzono swobodne, różnogatunkowe nasadzenia otaczające trawiaste wnętrza. Jednocześnie powiększono ozdobną kompozycję parkową włączając do niej teren po dawnych budynkach gospodarczych, położony na północny-wschód od stawów, które zostały przebudowane i po przebudowie stały się stawami parkowymi. Przekopano także dawny rów nawadniający, tworząc kanał we wschodniej części parku. Przed dworem (na południowy-wschód od niego) urządzono wśród sadów podjazd. Teren pomiędzy parkiem a nową częścią gospodarczą zasadzono sadem, a wokół części gospodarczej posadzono szpalery drzew ozdobnych. W tej fazie rozwoju kompozycji założenie zajmowało obszar o powierzchni około 15 ha.

  W  1881 r. nowym właścicielem dóbr został Aleksander Żywotowski, syn Józefa, który w tym samym roku sprzedał je Ignacemu Lachnickiemu (zm. w 1889 r.). W 1890 r. Juchnowiec przeszedł na własność córki Lachnickiego – Leopoldyny Chrapowickiej, która w wyniku wielkiego zadłużenia majątku zmuszona była w 1901 r. sprzedać go Kasprowi Blumerowi, który z kolei podarował ten majątek żonie Zofii. W 1906 r. Blumerowie wyzbyli się posiadłości Juchnowieckiej na rzecz Markgrafów, po czym dobra ponownie podzielono na dwie części. Juchnowiec Górę otrzymał Hugo Markgraf, a Juchnowiec Dolny jego brat Eugeniusz Reinhold Markgraf.

  Pomiędzy 1912 a 1920 r. założenie przeszło na własność niejakiego Paszkiewicza. W czasie I wojny światowej zostało ono kompletnie zrujnowane, a w 1920 r. Paszkiewicz rozparcelował je, podobnie jak całość gruntów majątku, przy czym teren założenia zakupiło trzech rolników (największą część Antoni Obrycki). Wkrótce powstały tam zabudowania trzech odrębnych zagród chłopskich, przy czym część z nich wzniesiono z materiałów pozyskanych z rozbiórki zabudowań dworskich. Po podziale nastąpiła też szybka likwidacja kompozycji ogrodowej. Usunięto większość starych drzew ozdobnych, i drzewa owocowe, a pozbawione konserwacji stawy zarosły olsami i szuwarami, zaś wnętrza parkowe zamieniono na pola uprawne i pastwiska.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji parku przetrwało tylko jedno wnętrze otoczone resztkami dziewiętnastowiecznych nasadzeń (przylegające do dwóch zachowanych stawów) oraz ślady po trzecim stawie i kanał parkowy. Poza parkiem zachowały się: część dróg dojazdowych, fragment alei kasztanowców przy drodze do części gospodarczej, sad położony na północny-zachód od budynków gospodarczych, murowana obora, murowana piwnica, ruiny kamiennego magazynu, ruiny części obory i wielka studnia dworska kilkumetrowej średnicy, Przebieg granic poszczególnych części funkcjonalnych dawnego układu sygnalizowały częściowo drogi oraz pasy zarośli i szpalery młodych drzew wyrosłe na miejscu starych.

  Wydatnie zniszczona roślinność założenia składała się w tym czasie z 24 gatunków drzew i krzewów, a większość zachowanych starych drzew (olsze, lipy, jesiony, wierzby, klony i wiązy) pochodziła z II połowy XIX w. i z I połowy wieku XX. Starsze były tylko kasztanowce (4 pozostałe z alei przy drodze do części gospodarczej i jeden we wschodnim narożniku założenia), sadzone na początku XIX w. lub w końcu wieku XVIII. Przetrwała też wśród zarośli niewielka ilość krzewów parkowych – karagan, leszczyn, tawlin, śnieguliczek i lilaków. Starej roślinności towarzyszyły olsy nad stawami i kanałem oraz młode nasadzenia przy zagrodach i wokół sadu.

Parcelacja i zniszczenie większej części dawnej kompozycji sprawiły, że teren dawnej siedziby dworskiej utracił posiadane niegdyś walory krajobrazowe i upodobnił się do typowych zagród chłopskich. Dlatego w latach 80. XX w. trudno go już było nawet odszukać wśród okolicznych wsi, lasów i zagajników. Poza tym, budowa w sąsiedztwie założenia biegnącej po nasypie linii kolejowej spowodowała zatarcie związków widokowych z całkowicie przekształconą przez PGR Górą.