Tryczówka

Park dworski – krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w., zachowujący część elementów wcześniejszej, barokowej kompozycji powstałej na miejscu jeszcze wcześniejszego, kwaterowego ogrodu

Dawna nazwa: Złotniki

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym w kierunku południowym i wschodnim do tworzącej tu zakole rzeki Mionki, w niewielkiej odległości od skrzyżowania dwóch gościńców – z Juchnowca do Kożan i z Ryboł do Wojszek

  Folwark złotnicki i wieś Złotniki należały początkowo do majątku Kożany , a powstały około połowy XVI w. podczas reorganizacji tych dóbr prowadzonej przez ówczesnego (od około 1540 r.) ich właściciela Macieja Lewickiego, podsędka bielskiego (w latach 1536-1553), a później sędziego bielskiego (w latach 1554-1559). Nazwę zawdzięczały prawdopodobnie Janowi Złotnikowi z Bielska Podlaskiego, który około 1554 r. podobno wydzierżawiał folwark. Folwark ten, obsługiwany przez chłopów ze wsi Złotniki, oddzielony był od pozostałych terenów majątku Kożany pasem dóbr hospodarskich starostwa suraskiego i dlatego był stale wydzierżawiany, co wpłynęło na utylitarny charakter tej siedziby w XVI w.

Składała się ona wówczas z dwóch kwadratowych części – mniejszej, obejmującej dziedziniec otoczony zabudowaniami i większej, zajętej przez czterokwaterowy ogród użytkowy o kwaterach otoczonych drogami oraz szpalerami lub alejami drzew ozdobnych. Można przypuszczać, że dwór ówczesny stał na granicy części gospodarczej i ogrodu. Po drugiej stronie rzeki, na wschód od folwarku złotnickiego znajdował się dwór tryczowski starostwa suraskiego.

Po śmierci Macieja Lewickiego (około 1559 r.) dobrami zarządzała jego żona Anna z Porycka Lewicka z ks. Zbaraskich, zamieszkująca w Niewodnicy Lewickich i w Kożanach (żyjąca jeszcze w 1597 r.). Po 1597 r. dobra odziedziczy Jan Lewicki (wzm. w 1608 i 1617 r.). W 1621 r. dobra te należały już do Macieja Lewickiego, cześnika podlaskiego, zaś w 1635 i 1638 r. do Stanisława Lewickiego, podczaszego podlaskiego, później podstolego podlaskiego (zm. w 1669 r.). Po śmierci Stanisława Lewickiego majątek podzielono i w 1676 r. Kożany wraz ze Złotnikami stanowiły własność spokrewnionego z Lewickimi Tobiasza Brzozowskiego, podstolego podlaskiego. Folwark znajdował się wówczas w dzierżawie u kanonika smoleńskiego Wojciecha Ludwika Orzeszki, proboszcza juchnowieckiego.

  W XVIII w. Złotniki, które włączone zostały w skład majątku Juchnowszczyzna , wróciły do Lewickich. W 1715 i 1741 r. należały do Felicjana Lewickiego, w 1756 r. do Mikołaja Lewickiego, a w 1784 r. do Lewickich, cześnikowiczów ziemi bielskiej, zaś przed 1807 r. ich właścicielem był Dominik Lewicki.

W XVII i XVIII w. kompozycję folwarku przekształcono w duchu barokowym. Wzniesiono nowy dwór, już nie przy dziedzińcu gospodarczym, lecz w ogrodzie, na wschód od skrzyżowania osi dzielących ogród na 4 kwatery. Na północ i południe od dworu powstały wnętrza ozdobne z parterami, w południowo-wschodnim narożniku ogrodu wykopana została sadzawka i zaczęto użytkować rosnącą nad rzeką dąbrowę, która stanowiła rodzaj zwierzyńca. Dąbrowa ta została połączona z ogrodem dwiema alejami – jedną, stanowiącą przedłużenie osi głównej, a drugą poprowadzoną na przedłużeniu drogi biegnącej wzdłuż zachodniej granicy założenia. W pobliżu traktu suraskiego, na północny-zachód od folwarku wzniesiono murowaną kaplicę słupową, która została widokowo powiązana z dworem.

W I połowie XIX w. Złotniki przeszły w ręce Sawickich – w 1828 r. należały do Ludwika Sawickiego. W tym samym roku wzmiankowani też byli inni Sawiccy, zapewne synowie Ludwika: Jan, Wincenty, i Leon. Jan przejął prawdopodobnie majętność po ojcu, gdyż w 1831 i 1832 r. właścicielem Złotnik był już syn Jana Sawickiego.

  Około połowy XIX w. folwark złotnicki stał się centrum samodzielnych dóbr należących do Sakowiczów (wzm. w 1876 r.) – ich właścicielem w 1878 r. był Bronisław Sakowicz.

W II połowie XIX w. kompozycja Złotnik osiągnęła szczytowy punkt rozwoju. Na miejscu poprzedniego wzniesiono nowy, obszerny, drewniany dwór o szesnastu pokojach. We wnętrzu położonym na północ od dworu urządzono podjazd, po którego bokach wzniesiono lamus i oficynę, a wnętrza położone na południe od dworu otrzymały swobodną kompozycję drzew i krzewów, rosnących pojedynczo i w grupach, a czasem tworzących koliste klomby. Stare aleje częściowo usunięto, a częściowo dosadzono przy nich innych drzew, mających zniwelować ich sztywny kształt. Teren dąbrowy, aż do rzeki, przekształcony został w krajobrazowy park. Utrzymano dwie stare, otoczone szpalerami drzew kwatery w zachodniej części kompozycji, zajęte teraz przez sad. Posadzono też nowy sad we wschodniej części założenia. Część gospodarcza została powiększona i wzniesiono tam kompleks nowych zabudowań wokół dużego, prostokątnego dziedzińca. Część tę ogrodzono od północy i zachodu drewnianym parkanem z dwiema bramami na osi dróg dojazdowych (od północy ze Złotnik i od zachodu z Suraża). W tej fazie rozwoju kompozycja złotnicka zajmowała teren o powierzchni około 10 ha.

Piękny krajobrazowy park powiązany był widokowo z doliną rzeki oraz położonymi na południe od niej łąkami i polami. Ponadto, od zachodniej bramy wjazdowej, poprzez wyciętą w lesie przesiekę wyprowadzono widok na starą słupową kapliczkę.

  W końcu XIX w. większość zabudowań gospodarczych strawił pożar wzniecony przez samego właściciela w celu uzyskania odszkodowania, które miało posłużyć spłacie długów. Z pożogi ocalały tylko dwór i lamus. W roku 1896 dobra wystawiono na licytację i zostały one następnie rozparcelowane. Grunty nabyli chłopi ze wsi Tryczówka, a siedlisko dworskie przeszło na własność Aleksandra i Jana Prokopczuków z Chmielewszczyzny. Aleksander wyzbył się swojej części w roku 1924, zaś Jan wzmiankowany był jeszcze w 1928 r. i od niego zakupił siedzibę dworską w 1930 r. Antoni Nalewajko, po którym odziedziczył go syn – Władysław Nalewajko, będący właścicielem obiektu w latach 80. XX w.

Rozsprzedaż majątku stała się przyczyną zaniku nazwy Złotniki w odniesieniu do założenia (pozostała tylko wieś o tej nazwie). Po parcelacji nastąpiła też dewastacja kompozycji ogrodów, głównie w wyniku zaniedbania, dziczenia i zarastania lasami, gdyż nowi właściciele nie przeprowadzali tam wyrębu drzewostanu.

W czasie I wojny światowej został spalony dwór, toteż na terenie dawnego dziedzińca (na głównej osi kompozycji) wzniesiono po wojnie nowy, drewniany dom. Przy dawnym dziedzińcu wzniesiono stodołę i oborę, a na miejscu oficyny chlew. Teren dawnej części gospodarczej, zajmującej wnętrze otoczone z trzech stron lasem, zamieniono na pastwisko.

Chociaż Antoni i Władysław Nalewajkowie starali się nie niszczyć dawnej kompozycji parku, to do lat 80. XX w. uległa ona samorzutnej dewastacji będącej skutkiem braku pielęgnacji. Część drzew wypadła, drogi ogrodowe zanikły, część parku zajęły lasy i zarośla, wyschła sadzawka i likwidacji uległa część sadów. Poza tym, w 1953 r. pożar zniszczył wzniesioną przez Nalewajków oborę, lamus został pozbawiony drugiej kondygnacji, a rujnacji uległa słupowa kapliczka. W okresie międzywojennym pojawił się za to nowy element związany widokowo z założeniem – kościół, wzniesiony na północny-zachód od parku, przy drodze do Suraża.

  Mimo wieloletniej dewastacji Złotniki zachowały do lat. 80 XX w. wiele walorów. W parku rosły tam liczne stare drzewa i krzewy, których część zachowywała dawny układ przestrzenny. Stare szpalery otaczały wnętrze dawnych sadów, malowniczo wyglądało wnętrze po budynkach gospodarczych otoczone lasem i parkiem, a widoki z wnętrz parku urozmaicała kręta linia rzeki.

Roślinność założenia składała się w latach 80. XX w. z 31 gatunków drzew i krzewów i była zróżnicowana wiekowo. Najstarsze drzewa pochodziły z nasadzeń osiemnastowiecznych lub z początku XIX w. Do tej grupy wiekowej należały kasztanowiec o średnicy pnia 136 cm, lipa o średnicy pnia 120 cm, 2 lipy i 2 jesiony o średnicy pni około 100 cm i 2 dęby o średnicy pni po 105 cm. Liczne lipy, klony, jesiony i kasztanowce posadzone zostały około połowy XIX w. Pozostałe różnogatunkowe nasadzenia pochodziły z II połowy XIX w. i wzbogacała je roślinność sadzona lub wyrosła z samosiewów w okresie międzywojennym. Zachowało się także kilka grup zdziczałych krzewów parkowych.

Otoczony lasami park był atrakcyjny widokowo głównie od strony jego wnętrz. Z dawnych powiązań widokowych parku z otaczającym krajobrazem zachował się tam tylko widok poprzez rzekę w kierunku południowym. Ponadto, z drogi prowadzącej do parku od zachodu rozciągał się widok na kościół i ruiny kapliczki. Od zewnątrz park był prawie niewidoczny, tylko od zachodu zwracały uwagę drzewa ze starego szpaleru, rosnącego na granicy sadu.