Markowszczyzna I

Ogród dworski – sześciokwaterowy, renesansowy, ozdobno-użytkowy, powstały około 1530 r., a w wieku XX dwukrotnie przebudowywany

Dawna nazwa: Niewodnica Koryckich

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym ku południowi do rzeczki Turośnianki, w sąsiedztwie gościńca z Turośni do Białegostoku (później obok założenia Markowszczyzna II, powstałego w 1820 r., ale bez związku kompozycyjnego z tym założeniem)

  Siedziba dworska w Markowszczyźnie, zwanej pierwotnie Niewodnicą Koryckich powstała około 1530 r. i stanowiła centrum dóbr nadanych w tym czasie Mikołajowi Koryckiemu, wówczas podsędkowi ziemi bielskiej (obejmujących także Tołcze, Trypucie, Niećki i Barszczówkę). Właściciel ten energicznie powiększał dobra – już w 1533 r. procesował się z okolicznymi ziemianami z Horodnian o grunty. Jego fortuna musiała też wzrosnąć, gdy został starostą suraskim (1537-1540), a później sędzią ziemskim brańskim (1548).

Rezydencja Koryckich otrzymała renesansowy układ sześciu ustawionych w dwóch szeregach kwater o kształtach zbliżonych do kwadratów, rozdzielonych drogą stanowiącą główną oś kompozycji. W kwaterze północno-zachodniej umieszczono zabudowania rezydencji i ogród ozdobny. Pierwotny murowany dwór wzniesiony (jak wskazują ślady) z cegieł palcówek, zapewne w typie „kamienicy”, wybudowano na sztucznie usypanym i uformowanym w dwa tarasy wzgórzu. O znaczeniu i urodzie tej budowli świadczą odnalezione podczas prac ewidencyjnych w ogrodach bardzo piękne kafle renesansowe wykonane z dużym kunsztem. Pozostałe kwatery były zapewne zajęte przez zabudowania gospodarcze i ogrody użytkowe.

Po śmierci Mikołaja Koryckiego dobra po nim odziedziczyli synowie Jan i Paweł (wzm. w 1569 r.). Już w 1574 r. właścicielem dóbr Niewodnica był Andrzej (syn Jana?), który jako jedyny właściciel majątku wzmiankowany jest w 1580, 1581 i 1596 r. W pierwszych trzech dziesięcioleciach XVII w. Niewodnica była własnością Jana i Piotra Koryckich, a część tych dóbr należała do Burzyńskich. Dokonano wówczas podziału dóbr, którego dokładnie nie znamy. W 1676 r. majątek nadal podzielony był na trzy działy, a pierwotne centrum dóbr dzierżyła podczaszyna podlaska – Korycka. Funkcjonowały zatem jednocześnie trzy dwory, noszące nazwy Niewodnica bądź Markowszczyzna. Do pierwszego, którego siedzibą była Niewodnica Korycka (a właścicielką podczaszyna podlaska) należała wieś o tej nazwie oraz wsie Dobra Woda i Janowo (później Iwanówka). Drugi z siedzibą w Markowszczyźnie obejmował Markowszczyznę i wieś Mietlin (później Mince). Trzeci, również określony jako Markowszczyzna obejmował Tołcze i Niećki, a jego właścicielem był Tobiasz Brzozowski cześnik czerniejewski (we dworze tym oprócz jego żony mieszkał także jego dorastający syn Benedykt, późniejszy właściciel tego działu dóbr). W roku 1720 odnotowany został jako właściciel Andrzej Smogorzewski, do którego należał zapewne jeden z działów majątku, zaś w 1784 r. w Markowszczyźnie znajdowały się dwa dwory (także dwie karczmy) – jeden IMci Pana Łyszczyńskiego, a drugi IMci Pana Wiszowatego. Jak z tego wynika, w II połowie XVII lub w XVIII w. część dóbr została skupiona w rękach rodziny Łyszczyńskich posiadających Markowszczyznę do 1928 r. Tradycja wiąże z dworem w Markowszczyźnie Kazimierza Łyszczyńskiego (ur. ok. 1634 r., zm. w 1689 r.), myśliciela, ateistę, autora traktatu „De non existentia Dei”, skazanego przez sąd biskupi w 1689 r. (nie znajduje to jednak potwierdzenia w źródłach pisanych).

Losy szesnastowiecznej kwaterowej kompozycji na przestrzeni XVII i XVIII w. w zasadzie nie są znane. Na podstawie fragmentów tej kompozycji, jakie zachowały się do lat 80. XX w. sądzić można, że pierwotny kwaterowy układ był dość trwały choć oczywiście zachodziły zapewne różne zmiany w obrębie poszczególnych kwater.

  W 1797 r. właścicielem Markowszczyzny był cześnik Łyszczyński. Później wymieniani są jako właściciele Ambroży Łyszczyński, deputat białostocki władający majątkiem na początku XIX w., jego syn Adam (ur. ok. 1805 r., zm. w 1879 r.), będący w czasie powstania 1830 r. komisarzem wojennym na Litwie, a później emigrantem i działaczem „Hotelu Lambert”. Wraz z Ambrożym w Markowszczyźnie gospodarzył jego drugi syn Józef Łyszczyński (wzm. w 1812 i w 1819 r.), który przed 1828 r. przejął całość dóbr.

Z działalnością Ambrożego i Józefa Łyszczyńskich wiązać należy przebudowę założenia. Około 1820 r. założyli oni z bezpośrednim sąsiedztwie starej nową siedzibę, obejmującą dwór (według inskrypcji na drzwiach tego budynku wzniesiony w 1820 r.), ogród o charakterze eklektycznym z dominacją cech parku krajobrazowego i zabudowania gospodarcze, ale ta nowa siedziba nie była kompozycyjnie związana ze starą (zob. Markowszczyzna II). Niewykluczone, że utworzono ją na siedlisku jednej z istniejących w XVII w. Markowszczyzn. W źródłach spotykamy wzmiankę, że Ambroży Łyszczyński porzucił starą siedzibę, natomiast jego inny syn Witold urządził w Markowszczyźnie w 1824 r. fabrykę kortów sukiennych czynną do 1856 r., którą następnie przeniesiono do pobliskiej osady młyńskiej w Topolach (zob. Topole), również należącej do dóbr Markowszczyzna. Przeznaczenie starej siedziby na fabrykę tłumaczyłoby brak powiązań miedzy starą a nową siedzibą, w tym zajęcie części starego układu kwaterowego przez nowy i staranne oddzielenie widokowe obu kompozycji drzewami i budynkami.

W związku z uruchomieniem fabryki nastąpiły degradacja i przekształcanie starego założenia, jednak nie do końca zniszczono stary układ. Dla potrzeb fabryki wykorzystywano do 1856 r. stare budynki. Nie usunięto jednak starego drzewostanu ozdobnego (wprowadzano też nowe nasadzenia) i częściowo utrzymano sad. Ozdobnie urządzony teren fabryki miał prawdopodobnie podkreślać jej rangę. Na części starej kompozycji, w sąsiedztwie nowej siedziby wzniesiono później czworaki. Obok nich usytuowana była karczma.

Zapewne po 1856 r. dokonano renowacji starego założenia, w którym zamieszkał chyba młodszy syn Witolda Łyszczyńskiego – Michał. W tym czasie zbudowano tam nowy dwór u podnóża dawnego wzgórza dworskiego, większość zabudowań fabrycznych ponownie zaczęto wykorzystywać jako budynki hodowlane i magazynowe, a przy granicach części dawnych kwater posadzono lipy i jesiony. Wnętrzu kwatery zajętej przez dwór ponownie nadano charakter ozdobny, ale wypełniały je teraz swobodne grupy drzew i krzewów otaczające trawiaste przestrzenie. Jedynie przy granicach tego ogrodu zachowano nasadzenia szpalerowe. Dzięki tym zabiegom część elementów dawnej kompozycji kwaterowej została utrzymana.

Po śmierci Michała Łyszczyńskiego (ok. 1885 r.) w Markowszczyźnie I zamieszkiwali zarządcy dóbr obejmujących wówczas 1744 dziesięcin ziemi (ok. 2000 ha). W 1879 r. zmarł właściciel majętności gen. mjr Stanisław Łyszczyński (syn Witolda, wzm. w 1862 i 1864 r.). Po mim majątek przejął syn – Witold Józefat, po którego śmierci w 1907 r. schedę objął jego syn Witold Stanisław. Ten mieszkał stale w Warszawie (gdzie też zmarł ok. 1920 r.). Markowszczyzna przeszła wtedy w spadku na najstarszą z jego trzech sióstr, żonę Stanisława Hryniewicza, adwokata petersburskiego, później (w okresie międzywojennym) kierownika wydziału parcelacyjnego Związku Ziemian w Białymstoku. Sprzedał on w 1928 r. centrum dóbr ks. Łazowskiemu z Jasionówki, który z kolei rozdzielił je między swoje rodzeństwo.

Nowi właściciele ulokowali tu swoje zagrody rozbierając wcześniej dwór, a następnie przekształcili dawny dziedziniec gospodarczy i część ogrodów w pola uprawne i pastewniki. Do końca lat 80. XX w. z dawnej kompozycji ogrodowej zajmującej niegdyś powierzchnię ok.8,5 ha, przetrwało wnętrze jednej tylko kwatery, dawniej otaczającej dwór. W nim widoczne było stare tarasowe ukształtowanie terenu i było ono otoczone starym szpalerem oraz drzewostanem starej alei. Poza tym wnętrzem ogrodowym zachowały się do tego czasu dwie dziewiętnastowieczne obory, resztki sadu w południowej części założenia, nieliczne stare drzewa przy jego wschodniej granicy oraz gruzy po kilku budynkach dworskich.

  Starodrzew, skupiony w tym czasie w północno-wschodniej kwaterze dawnego ogrodu i przy wschodniej jego granicy, składał się sadzonych w II połowie XIX w. lip, jesionów, klonów i kasztanowców, wśród których wyróżniały się 3 osiemnastowieczne jesiony, lipa z przełomu XVIII i XIX w. oraz klon, lipa i jesion z I połowy XIX w. Poza tym rosło tu też kilka drzew sadzonych przed 1939 r. Część zachowanej kwatery ogrodu zarosły zarośla, natomiast w otoczeniu sadów i dawnej karczmy rozrosły się grupy krzewów ozdobnych. Ogółem rosło tu wówczas tylko 21 gatunków drzew i krzewów.

  Walory, jakie obiekt posiadał w epoce renesansu zostały na skutek zniszczenia całkowicie utracone. W końcu lat 80. XX w. w widokach od północy i wschodu zachowana północno-zachodnia kwatera pierwotnej siedziby rysowała się jako zwarta grupa starych drzew, jednak uwagę zwracała głównie kompozycja nowszej, sąsiedniej siedziby dworskiej, Markowszczyzny II.

Markowszczyzna II

Ogród dworski – eklektyczny, łączący elementy regularne i swobodne, złożony około 1820 r., być może na terenie wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Markowszczyzna

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym do rzeczki Turośnianki, na wschód od gościńca z Turośni Dolnej do Białegostoku, obok założenia Markowszczyzna I (wcześniej Niewodnicy Koryckiej)

  Nie jest wykluczone, że siedziba, którą zwiemy Markowszczyzną II, zlokalizowana została na miejscu zajętym wcześniej przez jeden z funkcjonujących tu w XVII w. dworów, powstałych po częściowym rozpadzie dóbr Niewodnica Korycka. Mógłby na to wskazywać regularny układ dróg i stawów, jaki można byłoby częściowo wiązać z wcześniejszą, a później zniszczoną kompozycją.

  Wzmianki o kilku właścicielach dóbr Niewodnica Korycka i o kilku istniejących w okolicy dworach pojawiają się bowiem w źródłach od połowy XVI w. W 1569 r. wzmiankowani są jako właściciele Jan i Paweł Koryccy, którzy odziedziczyli dobra po ojcu Mikołaju Koryckim, budowniczym głównej, renesansowej siedziby tego rodu, położonej na północny zachód od opisywanego założenia Markowszczyzna II (Markowszczyzny I). W 1574 r. właścicielem dóbr był Andrzej Korycki (wzm. w 1578, 1581 i 1596 r.), a w pierwszych trzech dziesięcioleciach XVII w. Niewodnica Korycka była własnością Jana i Piotra Koryckich, ale część dóbr należała wtedy do Burzyńskich. W 1676 r. majątek był nadal podzielony na trzy działy należące do pani Koryckiej podczaszyny podlaskiej, panów Koryckich i Tobiasza Brzozowskiego. Tak więc funkcjonowały tu w tym czasie trzy dwory (noszące nazwę Markowszczyzna bądź Niewodnica). W 1720 r. jako właściciel (pewnie jednego z działów majątku) występuje Andrzej Smogorzewski. W II połowie XVII w. część majątku została prawdopodobnie skupiona w rękach rodziny Łyszczyńskich (posiadających Markowszczyznę aż do 1928 r.), jednak jeszcze w 1784 r., oprócz działu Łyszczyńskich istniały też dwór i karczma należące do pana Wiszowatego.

Ostatecznie grunty, na których zlokalizowano założenie zwane Markowszczyzną II weszły w skład włości Łyszczyńskich, której właścicielem był w 1797 r. cześnik Łyszczyński, następnie na początku XIX w. Ambroży Łyszczyński, a później jego syn Adam Łyszczyński (ur. ok. 1805 r.. zm. w 1879 r.), będący w czasie Powstania Listopadowego komisarzem wojennym na Litwie a później emigrantem i działaczem „Hotelu Lambert”. Wraz z Ambrożym w Markowszczyźnie gospodarzył jego drugi syn Józef Łyszczyński (wzm. w 1812 i w 1819 r.), który przed 1828 r. przejął całość dóbr.

  Ambroży i Józef Łyszczyńscy wybudowali nową siedzibę – Markowszczyznę II – założoną obok starej, renesansowej siedziby, a zajmującej obszar około 8 ha. Nowe, rozplanowane około 1820 r. założenie weszło swym zasięgiem na wschodni narożnik dawnego kwaterowego, szesnastowiecznego układu (powodując całkowite zniszczenie tej części starszego założenia). „Osią nowej siedziby została droga ze starego założenia, przecinająca nowy układ i stanowiąca dojazd do klasycystycznego dworu wzniesionego w 1820 r. Zachodnią część kompozycji zajmowała ulokowana przy tej drodze część gospodarcza. Na północ i wschód od niej mieściły się ogrody sąsiadujące od południowego-wschodu z rzeczką i dwoma stawami. Pomiędzy stawami i wzdłuż północno-wschodniej granicy biegła droga obsadzona aleją. Ogrody podzielone zostały na kilka regularnych części oddzielonych od siebie alejami lub szpalerami drzew i krzewów.

Sąsiadująca z rzeką część ogrodów położona była niżej od pozostałych i oddzielona od nich skarpą. Wnętrza po obu stronach dworu posiadały charakter ozdobny, natomiast pozostałe zajęte były przez uprawy użytkowe. Na północny-wschód od dworu znajdował się kolisty podjazd. Trapezowate, otoczone alejami wnętrze leżące na południe od dworu przecinała obwodnicowa droga spacerowa, przy której posadzono grupy drzew i krzewów ozdobnych. We wnętrzu tym, na osi dworu usypano wzgórek, na którym ustawiono zapewne altanę.³ Później nie zachodziły już istotniejsze zmiany w tej kompozycji, jedynie w II połowie XIX w. wzniesione zostały: oficyna przy podjeździe oraz dwa czworaki obok części gospodarczej, przy drodze dojazdowej, a w ogrodzie dokonywano nasadzeń uzupełniających”.

  Ambroży Łyszczyński porzucił starą siedzibę przenosząc się do nowej, natomiast jego drugi syn Witold urządził w Markowszczyźnie w 1824 r. fabrykę kortów sukiennych czynną do 1856 r., którą następnie przeniesiono do pobliskiej osady młyńskiej w Topolach  również należącej do dóbr Markowszczyzna. Przeznaczenie starej siedziby na fabrykę tłumaczyłoby brak powiązań miedzy starą a nową siedzibą, w tym zajęcie części starego układu kwaterowego przez nowy i staranne oddzielenie widokowe obu kompozycji drzewami i budynkami W 1828 r. właścicielem Markowszczyzny był już syn Ambrożego – Józef Łyszczyński (wzm. też w 1812 i 1819 r.). Później dobra przejął syn Witolda gen. mjr Stanisław Łyszczyński (wzm. w 1862 i 1864 r.). W starszym założeniu zamieszkiwał do około 1885 r. młodszy syn Witolda – Michał. Po śmierci Stanisława Łyszczyńskiego w 1879 r. Markowszczyzna przeszła na jego syna Witolda Józefata (wzm. w 1890 r.), po którym w 1907 r. przejął dobra jego syn Witold Stanisław stale zamieszkujący w Warszawie., gdzie zmarł około 1920 r. Markowszczyzna przeszła wtedy w spadku na najstarszą z jego trzech sióstr, żonę Stanisława Hryniewicza, adwokata petersburskiego, później (w okresie międzywojennym) kierownika wydziału parcelacyjnego Związku Ziemian w Białymstoku. Sprzedał on w 1928 r. centrum dóbr ks. Łazowskiemu z Jasionówki, który z kolei rozdzielił je między swoje rodzeństwo.

  Nowi właściciele szybko dokonali dewastacji ogrodów, z których usunęli stary drzewostan. Jednak miejsce wyciętych drzew starych zajmować zaczęły młode odrosty, kontynuując stary układ przestrzenny.

Dewastację pogłębiły zniszczenia okresu II wojny światowej, kiedy to zrujnowano zabudowania gospodarcze i zlikwidowano część sadów, a zarządzający majątkiem Niemcy gruntownie przebudowali dwór lub w ogóle wznieśli nowy budynek na miejscu starego dworu, wmontowując doń jedynie część elementów stanowiących wyposażenie starego budynku.

Po wojnie większość zabudowań dworskich rozebrano i w ich miejsce postawiono nowe budynki (w tym we wschodniej części ogrodu). Niektóre wnętrza ogrodowe zasadzono nowym sadem. Drzewa owocowe posadzono też na wschód od stawów i rzeczki. Pozostałe części ogrodów, zwłaszcza część ozdobną, pozostawiono własnemu losowi, więc zarosły je zagajniki i zarośla. Zdewastowany dwór został w końcu opuszczony i przeznaczony do rozbiórki.

Do lat 80. XX w., oprócz ruin dworu, części przebudowanej oficyny i jednego czworaka, przetrwały stawy, część dróg ogrodowych (w tym aleja dojazdowa i obwodnicowa droga spacerowa) oraz resztki kompozycji roślinnych pozwalających odczytać granice niektórych wnętrz ogrodowych. Przetrwały też usypane na osi dworu wzgórze, fragment skarpy oddzielającej dolną część ogrodu od górnej i gruzy po rozebranych budynkach dworskich. Roślinność założenia składała się wtedy z 28 gatunków drzew i krzewów i była bardzo uboga w starodrzew. O dawnym układzie założenia świadczyły tam głównie zarośla i drzewa wyrosłe z odrostów korzeniowych po 1928 r., odtwarzające bieg dawnych alei otaczających ozdobną część ogrodu, bieg alei poprowadzonej wzdłuż północno-wschodniej granicy założenia i szpalerów nad stawami oraz rozmieszczenie grup roślin w okolicy dworu. Spośród drzew starszych przetrwały do tego czasu lipy i kasztanowiec z II połowy i końca XIX w (o średnicy pni do 75 cm) oraz kilka drzew z początku XX w. Wyróżniały się: sadzona około połowy XIX w. lipa o średnicy pnia 90 cm rosnąca we wschodniej części ogrodu oraz, niestety usychająca, topola czarna o średnicy pnia 180 cm, rosnąca w zachodnim narożniku ozdobnej części kompozycji.

  Pozostałości dawnego ogrodu były w płaskim krajobrazie okolicznych pól i łąk dobrze widoczne i mogły być często oglądane z szosy do Niewodnicy i Białegostoku. W widoku z zewnątrz stare drzewa ozdobne, sady i zarośla tworzyły bowiem zwartą, zwracającą uwagę grupę. Roślinność ta nie była jednak szczególnie cenna przyrodniczo, zaś wnętrza ogrodu przedstawiały po zniszczeniach widok mało estetyczny i nie były powiązane z krajobrazem.