Koplany

Ogród dworski – powstały w latach 1862-1905 w wyniku przekształcenia pierwotnej kompozycji powstałej ok. 1541 r., a rozbudowywanej w latach 70. XVII w. i w wieku XVII

Dawna nazwa: Niewodnica Siestrzewitowskich

Usytuowanie obiektu: nad doliną rzeczki Niewodnicy, na wzgórzu i zboczu opadającym do rzeki, przy dawnym gościńcu Zabłudów – Choroszcz (obecnej szosie)

  Miejsce usytuowania pierwszego dworu w Koplanach nosiło pierwotnie nazwę Niewodnica Siestrzewitowskich, gdyż ziemie te otrzymał ok. 1541 r. starosta tykociński Krzysztof Siestrzewitowski (zm. przed 1569 r.), zaufany sługa królewski. Wzniósł o tu pierwszy dwór, wokół którego założył ogrody rozplanowane zapewne przez mierników ze starostwa tykocińskiego według zasad pomiary włócznej przeprowadzanej wówczas w tym starostwie. Niewodnica miała być podknyszyńską rezydencją i centrum dóbr niewielkiego działu ziemskiego Siestrzewitowskich (majątek obejmował w 1580 r. poza gruntami folwarcznymi zaledwie 7 włók chłopskich, tj. ok. 110 ha). Ogród założono na prostokątnym terenie graniczącym z rzeczką Niewodnicą i gościńcem Zabłudów – Choroszcz. Dwór umieszczono na wzgórzu, a ogrody na zboczach opadających łagodnie ku rzeczce i grobli, po której biegł gościniec. Wzdłuż innej granicy założenie biegła inna droga wiodąca później do pobliskiej siedziby dworskiej zwanej Koplanami Bronczanami. Nie odnaleziono historycznych informacji pozwalających bardziej szczegółowo poznać wygląd założenia w tym czasie.

Obiekt pojawia się w źródłach jako Niewodnica Siestrzewitowskich m.in. w 1565, 1569 i 1580 r. Pierwsza wzmianka źródłowa, w której założenie figuruje już pod nazwą Niewodnica Koplany pochodzi z 1622 r.

Po śmierci Krzysztofa Siestrzewitowskiego dobra odziedziczył jego syn Michał jednak między 1569 a 1580 r. doszło do podziału dóbr, z których wyodrębniony został majątek Mikołaja Siestrzewitowskiego, zm. przed 1580 r. (być może syna Michała). Zapewne wtedy doszło do powstania drugiego założenia (Koplany II) również zlokalizowanego nad Niewodnicą, na wzgórzu i nazwanego Koplany Bronczany. W późniejszych czasach starą siedzibę (a także wieś chłopską) nazywano Koplanami, zaś nową siedzibę nazywano Koplanami Bronczanami, przy czym należącą do tego majątku wieś chłopską nazywano już tylko Bronczanami.

  W końcu XVI i w początkach XVII w. nastąpiło dalsze rozdrobnienie dóbr, które wyszły z rąk Siestrzewitowskich. Rejestr pogłównego z 1638 r. nie odnotowuje starej nazwy lecz określa Koplany jako „Niewodnicza alia” i wymienia ówczesnych posesorów jako „Pan Jan Brzosko s poddanych 3, Balcer Łazowski s poddanego 1, Wojciech Konopko z Cześnikami z domów na włókach 2, Jan Kroczewski na ćwierci.” Wskazuje to na istnienie w 1638 r. pięciu działów: Koplany I, Koplany Bronczany (II), Koplany III, Zalesiany (I) i Zalesiany (II). W 1676 r. wymienia się w rejestrze pogłównego Niewodnicę Koplańską z 6 działami szlacheckimi, przy czym największy z działów obejmuje aż 21 osób i można przypuszczać, że to Koplany I „JMP miecznika ziemi bielskiej” (zapewne Stanisława Jana Mokrzeckiego mianowanego w 1669 r. miecznikiem ziemi bielskiej). Z liczby poddanych wnosić można, że właściciel Koplan I stał się znacznie bogatszy, co być może zawdzięczać należy trzebieży lasów i ponownej akcji osadniczej. Kolejnymi właścicielami Koplan miała zostać później rodzina Orsettich, posesorów starostwa knyszyńskiego i pobliskich dóbr waniewskich.

Po potopie szwedzkim zintensyfikowano kolonizację dóbr koplańskich i rozbudowano siedzibę dworską, co zapewne zawdzięczać należy i Stanisławowi Mokrzeckiemu i Orsettim (wzm. w 1784 i 1786 r.), za czasów których w XVII w. kompozycja osiąga najpełniejszy rozwój. Założenie uzyskało nowy, barokowy układ. Nad rzeczką Niewodnicą powstał na terenie zbliżonym do prostokąta włoski kwaterowy ogród z dwiema sadzawkami, na które wyprowadzono część dróg ogrodowych, zaś przy granicach założenia posadzono szpalery i aleje. Kompozycja miała charakter ozdobny i była gustownie urządzona. Ograniczały ją, jak dawniej,  rzeczka Niewodnica, gościniec Zabłudów – Choroszcz i droga od gościńca do założenia Koplany Bronczany. Pewnym reliktem dawnego układu dróg ogrodowych mogła być usytuowana obok obecnego dworu studnia, która mogła stać na skrzyżowaniu dawnych dróg ogrodowych (a która, mogła niegdyś mieć znaczenie ozdobne). Nie znamy lokalizacji ówczesnego dworu, jednak można przypuszczać, że zamykał którąś z osi ogrodowych. Na południowy – wschód od ogrodu usytuowana była część gospodarcza założenia.

Pierwsza połowa XIX w. to okres rozdrobnienia dóbr i degradacji kompozycji ogrodowej. Później, w latach 1861-1862 dwa działy majątku Koplan skupił w jednych rękach Wincenty Szamotuła, właściciel tego majątku do 1903 r. (nastąpiło to w dwóch ratach: 1 grudnia 1861 r i 13 stycznia 1862 r.) Wydarzenia 1863 r. i represje popowstaniowe spowodowały zapewne, że nie doszło do pełnego uregulowania sytuacji prawnej Koplan I, bo sądowy akt wodny wystawiono dopiero 5 stycznia 1868 r.

Wincenty Szamotuła podniósł rentowność swoich dóbr dzięki wybudowaniu cegielni (usytuowanej około 1 km od dworu). Wzniósł też nowy, drewniany dwór, który został usytuowany w centrum ogrodu, na skrzyżowaniu osi ogrodowych i dokonał pewnej przebudowy układu przestrzennego w jego otoczeniu. Zachowano część kompozycji regularnej, ale podjęto także próby wprowadzenia w ogrodzie kompozycji krajobrazowej, w wyniku czego powstał niewielki park wyposażony w kręte drogi spacerowe i różnogatunkowe, swobodne nasadzenia drzew (m.in. lip, świerków, grabów, modrzewi, klonów i jesionów) oraz krzewów, a także w kolistą sadzawkę parkową, którą obiegała wokół aleja lipowa. W trawiastych wnętrzach posadzono kępy kwiatów, a z dworu rozciągał się widok na dwie nadrzeczne sadzawki i na dolinę rzeki. Część gospodarcza nie zmieniła swojej lokalizacji i choć nie wiadomo nic bliższego o zabudowaniach stojących w tym okresie w tej części, to można stwierdzić, że większość budynków stała po stronie północnej, a jedynie obora usytuowana została poza nią, po stronie południowej i po drugiej stronie drogi. W II połowie XIX w. posadzono m.in. nowy sad dworski za drogą do Koplan Bronczan toteż ówczesne złożenie obejmowało tereny położone po obu stronach tej drogi, a powierzchnia założenia wynosiła ok. 6,5 ha.

W II połowie XIX w majątek Koplany obejmował 150 dziesięcin (ok. 165 ha) gruntów folwarcznych, ale w początkach XX w. Wincenty Szamotuła rozpoczął rozsprzedaż majątku. W wyniku tego trzy kolejne „Koplańskie Towarzystwa Włościańskie” zakupiły prawie 100 dziesięcin ziemi. W końcu, 14 marca 1903 r. Wincenty Szamotuła sprzedał Janowi Stupiszynowi pozostałą część majątku, obejmującą 51 dziesięcin 2230 sążni (ok. 57 ha) gruntu wraz z siedzibą dworską. Kolejnym właścicielem został w 1915 r. Bazyli Andrejew, który posiadał Koplany do 1928 r. kiedy to sprzedał je chłopu Mironowi Babulewiczowi.

  Rozsprzedaż majątku doprowadziła do upadku założenia, m.in., jeszcze przed 1915 r. likwidacji uległa rozbudowana dawniej część gospodarcza, za duża na potrzeby Jana Stupiszyna. Po 1928 r. dawna siedziba dworska zamienia się w gospodarstwo chłopskie, a na miejscu dawnej części gospodarczej powstaje kilka gospodarstw Babulewiczów. Stopniowo drzewa w starych sadach wymarzały, a z parku wycinano stare drzewa zamieniając go na pastwisko lub sadząc na części jego terenu nowy sad. Sadzawka w parku wyschła, a staw na osi dworu zarósł. Poza tym dokonano melioracji rzeczki Niewodnicy, w której wyniku przestała ona płynąć po granicy terenu dawnego założenia. W rejonie starego dworu wzniesionego w II połowie XIX w. (i istniejącego jeszcze w latach 80. XX w.) powstały nowe budynki mieszkalne i gospodarcze.

  Do lat 80. XX w. stara roślinność przetrwała tylko w północno – zachodniej części założenia, gdzie rosły m.in. wiąz szypułkowy (o średnicy pnia 95 cm), lipa drobnolistna (o średnicy pnia 50 cm) i dwie topole czarne (o średnicy pni ok. 120 cm) sadzone na przełomie XVIII i XIX w. Inne drzewa parkowe, jakie do tego czasu zachowały się w tej części kompozycji to lipy, graby, modrzewie i świerki o średnicy pni 50-70 cm, sadzone w II połowie XIX w. Te zachowane fragmenty drzewostanu parku były widoczne z szosy do Choroszczy świadcząc o dawnej świetności Koplan, jednak już wówczas nie odgrywały w krajobrazie istotniejszej roli.