Horodniany

Ogród dworski – regularny, o przewadze funkcji użytkowych, powstały w latach 70. i 80. XIX w.

Położenie obiektu: na niewielkim wzgórzu nad rzeką Horodnianką (w XVI-XVIII w. zwaną Zeremlanką), około 700 m na północ od zajmującej sąsiednie wzgórze, pierwotnej siedziby (pierwotnie usytuowanej w otoczeniu wsi bojarskiej)

  Wieś Horodniany powstała zapewne w oparciu o nadanie ks. Witolda z końca XIV w. lub z początku wieku XV, na rzecz bojarów litewskich, którzy przyjęli później nazwisko Horodeńscy (lub Horodzińscy albo Horodyńscy). W 1540 r. bojarzy Horodeńscy, synowie Jerzego, Stefan i Aleksy oraz ich stryj Grzegorz dokonali podziału własności na trzy części. W dwu działach po dziś dzień przetrwały siedziby dworskie – w Horodnianach i w Ignatkach . W 1569 r. Horodeńscy złożyli przysięgę na wierność królowi i Koronie Polskiej, jednak tylko część pierwotnego nadania znalazła się w granicach polskich. Dział z późniejszymi Ignatkami, z bliżej nieznanych powodów pozostał w granicach Litwy. Z tego faktu można wnioskować, że pierwotnie Horodniany były związane z dobrami Białystok i tak samo jak włość Białostocka w 1569 r. (podzielona między Wiesiołowskich i Chodkiewiczów) w części znalazły się na Litwie, a w części w Koronie Polskiej. W 1784 r. pleban białostocki odnotował, że szlachecka „okolica Ignatki” w jego parafii przynależy do litewskiego powiatu grodzieńskiego, a pleban niewodnicki, że Horodniany „wieś szlachecka panów Horodeńskich” przynależy do koronnego powiatu suraskiego.

Od XVI w. następował proces rozdrabniania tych niewielkich dóbr, jednak pozostał tam jeden większy folwark niepodlegający podziałom. Folwark ten pozostawał własnością Horodeńskich (wzm. m.in. w 1562 r., w 1533 r., w 1676 r. i w 1784 r.) od XV w. do roku 1869. Siedziba ta składała się z budynków gospodarczych, stawów, ogrodu, a w XIX w. także z gorzelni, przy czym stawy i gorzelnia zostały zlikwidowane na początku XX w., prawdopodobnie po pożarze zabudowań.

  W czasach króla Stanisława Augusta oba działy dóbr – Horodniany i Ignatki – znalazły się w jednym ręku. Ich właścicielem był Karol Horodeński, szambelan królewski, ożeniony z Konstancją Zajączkówną (zm. po 1820 r.). W I połowie XIX w. majętność przeszła do rąk Kobylińskich. Wzmianki dotyczące czasów Powstania Styczniowego informują bowiem o konfiskacie majątku Horodniany, należącego do Tadeusza Kobylińskiego, z powodu udziału w powstaniu jego syna Adolfa. W 1869 r. Józef Karol Horodeński (syn Franciszka),pewnie z tego właśnie powodu sprzedał dobra Horodniany Adolfowi Reingardtowi (wzm. w 1876 i w 1886 r.). Ten ostatni znacznie zadłużył majątek, który w 1889 r. kupiła na publicznej licytacji Nadzieja Rajewska (wzm. w latach 1889-1898 i w 1932 r.). Sprzedażą objęto również dom, ogród i cegielnię „Kozłowszczyzna”, założoną przez Mordechaja Tiktina w 1884 r. w bezpośrednim sąsiedztwie dworu i gorzelni.

W latach 70. lub 80. XIX w. nastąpiło przeniesienie siedziby właścicieli na obecne miejsce, tj. na sąsiednie wzgórze położone na północ od stawów cegielnianych. Wzniesiono tam murowany dwór i drewnianą oborę, rządcówkę, stodołę oraz dwa czworaki. Czworaki i rządcówkę umieszczono na zachód od dworu, a część gospodarczą na północ od niego. W latach późniejszych została tu też wzniesiona murowana stajnia. Wokół dworu posadzono sad, zajmujący prostokątny teren po obu stronach rzeki, który otoczono szpalerami lip i ałyczy. Przy drodze biegnącej przed dworem i wokół dworu posadzono szpalery brzóz, a dalej, przy drodze łączącej stare siedlisko z nowym, posadzono aleję topolową. Jedną z glinianek zaadoptowano na sadzawkę rybną. Pomiędzy stawami a dworem założono drugi, mniejszy sad.

W końcu XIX i na początku XX w. Rajewska prowadziła wielką wyprzedaż gruntów majątku na potrzeby rozwijającego się budownictwa podmiejskiego i wojskowego (na sprzedanych gruntach powstały m.in. dzielnice Białegostoku: Horodniany, Księżyno i Nowe Miasto).

  Po 1932 r. dobra po Rajewskiej wystawiono na publiczną licytację i sprzedano niejakiemu Landsbergowi, nigdy tu nie mieszkającemu. W użytkowanej przez rządcę siedzibie nie zachodziły istotne zmiany. Dosadzono tu tylko drzew przy drogach i krzewów ozdobnych w otoczeniu dworu, a w 1929 r. wichura zniszczyła aleję topolową.

Przed wybuchem II wojny światowej Horodniany zostały sprzedane rodzinie Maciejewskich, do których należały do 1977 r. W czasie działań wojennych doznały dużych zniszczeń – spłonęły dom rządcy, obora i czworaki oraz usunięto część drzew owocowych i sporo drzew ozdobnych. W latach 1941-1944 Niemcy zaczęli tu wznosić nowe budynki, lecz nadchodzący front przerwał te prace.

Po wojnie nastąpiły kolejne wycinki drzew – usunięto lipy ze szpalerów otaczających sad i część drzew przy dworze. Do 1975 r. część dworu zajmowały Gromadzka Rada Narodowa i poczta. W 1977 r. siedlisko dworskie zostało sprzedane rodzinie Śliwowskich, a w latach następnych budynek dworu wyremontowano i w latach 80. XX w. służył on w całości celom mieszkalnym. Z innych zabudowań dworskich do tego czasu przetrwała tylko murowana stajnia stojąca na terenie dawnej części gospodarczej.

  Po ogrodach pozostały do lat 80. XX w. tylko zarośnięte olsami stawy i wnętrza dawnych sadów otoczone szpalerami leszczyn i ałyczy lub zaroślami. Przy wschodniej granicy stawu rosło tu jeszcze kilka lip z dawnych szpalerów sadzonych w końcu XIX w. Nieliczne stare drzewa (7 lip, 3 klony srebrzyste, kasztanowiec, brzoza i kilka grochodrzewów) rosły też w sąsiedztwie dworu. Wśród drzew starych wyróżniały się klony o średnicy pni 93, 108 i 121 cm, sadzone około połowy XIX w., rosnące w okolicy miejsca lokalizacji dawnego domu rządcy. Z dawnej alei topolowej pozostało tylko jedno drzewo (o średnicy pnia 112 cm). Przy drodze biegnącej przed dworem rosły ponadto lilaki, karagany i jaśminowce. Część terenu założenia zajęły olsy, a od zachodu i północnego-zachodu sąsiadował z założeniem bór sosnowy. Łącznie występowały tu w tym czasie 22 gatunki drzew i krzewów. Dwór i resztki dawnych nasadzeń osłonięte były od północy, zachodu i południa lasami i nowymi zabudowaniami zagród chłopskich, toteż nie odgrywały w krajobrazie istotniejszej roli. Pięknie wyglądający po remoncie budynek dworu mógł jednak być oglądany z sąsiadującego z nim wnętrza dawnego ogrodu i z biegnących obok niego dróg.