Stanek

  Ogród dworski – eklektyczny, ozdobno-użytkowy, łączący swobodny układ leśnego parku z regularnym układem części użytkowych, powstały w latach 1892-1915 na miejscu wcześniejszego folwarku

Położenie obiektu: na niedużej śródleśnej polanie otoczonej borem sosnowo-świerkowym i przeciętej rzeką Świniobródką, przy gościńcu Gródek – Zabłudów

  Pierwotnie, w XVI w. mieściły się tu „stany”, czyli stajnie dóbr Gródeckich Chodkiewiczów, a później, w XVII i w XVIII w. stała tu karczma. Do II połowy XIX w. Stanek wchodził w skład dóbr gródeckich, które od końca XV w do 1660 r. należały do Chodkiewiczów, a następnie w latach 1660-1778 do Mniszchów, w ostatniej ćwierci XVIII w. do Potockich i potem do Radziwiłłów, a w pierwszej połowie XIX w. najpierw do Demblińskich, zaś po 1831 r. do Sapiehów.

W 1863 r. księżna Ludwika Sapieżyna sprzedała Gródek i Waliły Albertowi Brachfogelowi, radcy sądowemu, obywatelowi pruskiemu, ten zaś odsprzedał w 1865 r. wydzieloną z dóbr gródeckich część składającą się z 6 oddzielnych kawałków ziemi liczących w sumie 89 dziesięcin 1727 sążni (ok.110 ha), a stanowiących dobra Stanek, Marii Wilhelmowi Teodorowi Millerowi. Zarówno Brachfogel, jak i Miller byli zapewne przedsiębiorcami leśnymi. Za ich czasów w latach 1863-1892 funkcjonował w Stanku folwark, który – jak się wydaje – miał charakter wybitnie utylitarny.

8 lipca 1892 r. gospodarstwo to wraz z kompleksem leśnym nabyła Eugenia z Deckerów Hasbach (ur. w 1867 r., zm. w 1926 r.), żona fabrykanta dojlidzkiego Artura Hasbacha (ur. w 1964 r., zm. w 1940 r.). Faktycznie współwłaścicielem był także ojciec Artura – Ewald Hasbach (ur. w 1828 r., zm. w 1901 r.), jednak w akcie kupna figurowała jedynie Eugenia, jako że w tym czasie molu kupoważ ziemie jedynie obywatele rosyjscy Dokonali oni gruntownej przebudowy tego miejsca.

W latach 1892-1915 Stanek stał się po pałacu dojlidzkim drugą co do ważności rezydencją Hasbachów. W przeciwieństwie do Dojlid pełniących też funkcje administracyjne, Stanek miał być rezydencją prawdziwie wiejską dlatego wybrano na tę siedzibę śródleśną polanę, przez którą przepływała rzeczka Świnobródka. Na wschód od rzeki mieściła się część dworsko-ogrodowa, a na zachód od niej osada służby. Polanę przecinał też biegnący z północnego zachodu na południowy wschód gościniec Gródek – Zabłudów, który w centrum kompozycji krzyżował się z biegnącą równolegle do rzeki drogą, która w drugiej połowie XIX w. połączyła łąki i wyrobiska nadrzeczne z osadą fabryczną Świnobród (zob. Świnobród), w którym Hasbachowie urządzili fabrykę kapeluszy) i z położonym dalej Majdanem Izbiskiem, w którym istniał drewniany dwór i folwark zakupione w 1892 r. przez Hasbachów (zob. Izbisk Majdan). W przeciwną stronę droga prowadziła do śródleśnych osad Sokole i Dzierniakowo.

  Na skrzyżowaniu opisanych dróg wzniesiono w Stanku eklektyczną leśniczówkę, którą po śmierci ojca Artur Hasbach rozbudował (dobudowano m.in. część kuchenną, a a trzech stron urządzono werandę, na której świętowano różne uroczystości), dzięki czemu powstał duży, murowany eklektyczny budynek mieszkalny (pałac), zwany „zamkiem”– zapewne ze względu na podobieństwo do architektury pałacu w Dojlidach, nawiązującej do obiektów obronnych. Był on usytuowany równolegle do gościńca Gródek – Zabłudów, więc oś główna założenia poprowadzona została wzdłuż traktu Majdan Izbisk – Dzierniakowo. Na zachód od tej drogi a na północny zachód od gościńca zabłudowskiego umieszczono dziedziniec gospodarczy oraz kompleks zabudowań hodowlanych i magazynowych. Na północny wschód od „zamku” i drogi do Majdanu urządzono natomiast ogród ozdobny. Miał on w dużej mierze charakter leśnego parku gdyż zachowano tam część starych drzew leśnych, lecz drzewostan ten uzupełniono nowymi nasadzeniami żywotników, lip, robinii i innymi. Tylko w bezpośrednim sąsiedztwie „zamku” znajdowało się starannie wypielęgnowane wnętrz z nasadzeniami kwiatów i krzewów ozdobnych. Tak urozmaicony, niezbyt duży teren przylegał bezpośrednio do ściany lasu i poprzecinany był drogami spacerowymi biegnącymi przez park i las (co miało nadać tej części lasu charakter parku leśnego). Na wprost pałacu, po przeciwnej stronie gościńca zabłudowskiego posadzono sad jabłoniowy – w dwóch kwaterach podzielonych aleją lipowo–brzozową posadzoną wzdłuż drogi do Dzierniakowa, która wybiegała dalej w las na odległość około 100 m. Wzdłuż północno zachodniej granicy sadu posadzono szpaler drzew, a drogę do Świnobrodu obsadzono na odcinku około kilkuset metrów dzikimi różami. Na pozostałym terenie polany, oddzielonym rzeką, umieszczono zabudowania dla służby i ogrody użytkowe. Znajdowały się też tam łąki i uprawy polowe.

Ogrodnikiem w Stanku w latach1898-1914 był August Schickhelm (urodzony na Górnym Śląsku). Jak wspominali potomkowie Artura Hasbacha August Schickhelm hodował w Stanku ananasy, winogrona i brzoskwinie, a podobno wybudował także przy źródełku w Stanku letnią altanę.

  Kompozycja pałacowo-ogrodowa w Stanku osiągnęła szczyt rozwoju przed 1915 r. Zajmowała obszar około 6 ha i można w niej było dostrzec zarówno elementy romantyczne, jak i nawiązania do geometrycznych, osiowych kompozycji epok wcześniejszych, co w sumie nadawało całości eklektyczny charakter, charakterystyczny dla wielu założeń z drugiej połowy XIX w. Niestety jednak późniejsze zniszczenia zaprzepaściły szansę na dokładniejsze poznanie tej kompozycji.

W 1915 r. Hasbachowie ewakuowali się wraz z urządzeniami fabrycznymi w głąb Rosji, a w czasie walk frontowych zniszczone zostały wszystkie zabudowania Stanku. Zdewastowano też park i ogrody użytkowe. Przetrwały tylko fragmenty mocno zniszczonych nasadzeń szpalerów i alei, niektóre nasadzenia w parku i część sadów.

Mimo, że Artur i Eugenia Hasbachowie już w czasie pierwszej wojny światowej powrócili do Białegostoku, to przemieszkiwali przede wszystkim w Majdanie Izbisku, dokonując częściowej tylko odbudowy zabudowań gospodarczych Stanku. Nie odbudowano „zamku”, z którego do lat 70. XX w. pozostało już tylko zarośnięte krzewami gruzowisko kryjące fundamenty. W zamian wzniesiono nieopodal dom leśniczego mieszczący siedzibę administracji lasów Hasbachów, w którym kilka pokoi pozostawiono do użytku rodziny. Za to urządzono wówczas w parku betonową fontannę. Niemniej, Artur Hasbach często tu przyjeżdżał, głównie w pogodne niedziele i spacerował po starych alejach i duktach leśnych, chociaż w świetle innych relacji ze względu na dolegliwości wzroku miał tu mieszkać na stałe od 1927 r. i opiekowała się nim córka Maria (oślepł całkowicie w 1935 r.). Niemniej obiekt przestał być rezydencją właścicieli i spadł do rangi folwarku należącego do większych dóbr.

Kolejne zniszczenia spotykają Stanek w czasie drugiej wojny światowej. Obiekt opuszczają wtedy stali mieszkańcy, więc bez przeszkód mogli z niego korzystać partyzanci. Zabudowania ulegają zniszczeniu (większość została spalona). Zniszczono też część sadu i część nasadzeń ozdobnych.

  Po II wojnie światowej umieszczono w Stanku siedzibę leśnictwa. Na dawnym dziedzińcu ustawiono drewniany budynek (dwór) przeniesiony z Majdanu Izbiska, w którym umieszczono siedzibę Leśnictwa Stanek (wchodzącego w skład Nadleśnictwa Żednia) i urządzono mieszkania dla pracowników Nadleśnictwa. Budynek ten ustawiono werandą w stronę dawnego parku na osi Dzierniakowo – Majdan. Ten zabytkowy budynek po 1945 r. tylko częściowo zachował dawną stolarkę i wystrój architektoniczny. Później otoczono go ogródkiem, w którym posadzono drzewa i krzewy ozdobne oraz kwiaty (obecnie już nie istnieje). Ponieważ zniszczeniu uległy dom leśniczego i inne stare budynki, to w miejscu zniszczonych zabudowań dworskich Nadleśnictwo wybudowało nowe, drewniane, usytuowane w sposób odmienny niż stare. Niepielęgnowane resztki zieleni parkowej niszczały, aż wreszcie z dawnej kompozycji nie pozostało prawie nic. Do końca lat 80. XX w. zachowała się częściowo aleja lipowo – brzozowa, widoczne pozostawały wnętrza po dawnych sadach i fragmenty alei różanej pośród lasu. Rozpleniły się samosiewy i chwasty. Szpalery i aleje, które wcześniej znacznie się przerzedziły, stopniowo zanikały, toteż kompozycja wnętrz parku przestała istnieć, podobnie jak stare sady. Nad strumieniem wykopano basen służący produkcji drzewnej, a w lesie rosnącym na miejscu ozdobnego parku ustawiono 2 domki campingowe.

  Obecnie dawny park w zasadzie nie istnieje. Oprócz fragmentów alei lipowo-brzozowej pozostały po nim jedynie pojedyncze drzewa i kępy zarośli krzewów ozdobnych pośród lasu. Widoczne są też pozostałości betonowej fontanny z okresu międzywojennego. Stoi tu natomiast drewniany dwór przeniesiony z Majdanu Izbiska.

Krajobraz polany uzupełnia duży zbiornik wodny na Świniobródce służący leżakowaniu drewna.