Świnobród

Ogród fabryczny – regularna kompozycja zieleni towarzysząca budynkom fabrycznym i mieszkalnym, założona w końcu XIX w., po 1892 r.

Położenie obiektu: na śródleśnej polanie, nad rzeczką Świniobródką

  Aż do drugiej połowy XIX w. Świnobród był śródleśną polaną położoną w Puszczy Gródeckiej i wchodził w skład dóbr gródeckich. Fabrykę kapeluszy w Świnobrodzie założono przed 1870 r. (i w roku 1870 zatrudniała ona tylko czterech robotników).Po 1892 r., kiedy to dobra gródeckie zakupili Artur i Eugenia Hasbachowie, fabrykanci sukienni z Dojlid koło Białegostoku utworzono tam należącą do nowych właścicieli fabrykę kapeluszy. Kilka kilometrów od Świnobrodu funkcjonowały wówczas folwarki Stanek Majdan Izbisk, także należące w tym czasie do Hasbachów, przy których istniały ogrody ozdobne i użytkowe (zob. Stanek i zob. Izbisk Majdan). Fabryka w Świnobrodzie miała pełnić funkcje gospodarcze, toteż nie planowano tu zakładania ogrodów ozdobnych. Niemniej, chociaż obiekt miał charakter przemysłowy, to wprowadzono tu nasadzenia ozdobne.

Założona przez Hasbachów fabryka specjalizowała się w wyrobie kapeluszy, a dla spilśniania i wojłokowania sukna urządzono tu folusz. Zakład usytuowano na biegnącej przez dolinę Świnobródki grobli, przy spiętrzeniu wody wprawiającym w ruch koła i turbiny stęp do foluszowania. Nad zalewem, na południowy zachód od Świnobródki usytuowano inne zabudowania. Po grobli biegła droga, którą obsadzono aleją lipową. Uzupełniały ją nasadzenia wierzb i krzewów ozdobnych (m.in. róż, lilaków, pigwowców). Zabudowania fabryczne usytuowano nad rzeczką, na jej prawym brzegu, w sąsiedztwie grobli i alei lipowej. Skupiono je przy prostokątnym dziedzińcu. Na lewym brzegu Świnobródki, przy alei, wzniesiono drewniany dom zarządcy, obok którego, po obu stronach alei założono ogrody – warzywny i owocowy. Całe założenie zajmowało powierzchnię około 5 ha. Wartość krajobrazową tej kompozycji znacznie podnosił starodrzew Puszczy Gródeckiej, która otaczała ze wszystkich stron tę polanę, a ponieważ pomiędzy budynkami fabrycznymi a domem zarządcy znajdował się duży staw, to odbijające się w nim drzewa leśne i ogrodowe czyniły ze Świnobrodu miejsce nader malownicze i ciekawe.

  Niestety, zabudowa Świnobrodu uległa zniszczeniu już w okresie pierwszej wojny światowej, gdyż w 1915 r. Hasbachowie ewakuowali się do Rosji zabierając także urządzenia fabryczne, a opuszczony obiekt zniszczony został podczas działań wojennych. Po 1918 r. Hasbachowie nie byli już w stanie odbudować swoich zakładów sukiennych, więc w zniszczonej osadzie fabrycznej ulokowano leśnictwo, w którym zamieszkał dozorca trzebieży lasów. W basenie zalewu składowano drewno podlegające apreturze (w związku z uruchomieniem przez Hasbachów w Dojlidach fabryki dykty), a w południowo zachodniej części dawnego założenia ulokowano dwa inne składowiska drewna przeznaczonego do wywózki. Od 1934 roku zamieszkiwał w Świnobrodzie Sergiusz Hasbach ze swoją poślubioną w 1921 roku żoną Olgą z domu de Witt. Mieli poza tym mieszkanie w mieście Białymstoku (Sergiusz pracował jako przedstawiciel firmy Scherschmidt, Adam Opel i innych).

Kompozycja zieleni w większości przetrwała do czasów drugiej wojny światowej, a w czasie wojny także nie została zniszczona. Po wojnie przejęły ją Lasy Państwowe – Nadleśnictwo Żednia, które w budynku dawnego zarządcy urządziło mieszkania dla pracowników leśnych.

  Pozbawione pielęgnacji stare drzewa w okresie powojennym zaczęły usychać lub były wycinane, a część terenu założenia zarósł las. Część krzewów ozdobnych wykarczowano, stare drogi zlikwidowano, a zamiast niektórych zlikwidowanych powstały nowe w innych miejscach. Zniszczone zostały wszystkie stare ogrodzenia. Do lat 80. XX w. z kompozycji fabryczno-ogrodowej pozostały jedynie droga na grobli, pozostałości alei lipowej, i staw, nadal wykorzystywany do leżakowania i moczenia drewna. Z okresu międzywojennego, gdy obiekt pełnił funkcje leśniczówki, przetrwał do tego czasu budynek dozorcy trzebieży lasów (obecnie też już nieistniejący). W tym czasie rosło tu zaledwie 28 gatunków drzew i krzewów. Mimo, że część terenu dawnego założenia pochłonął las, to dzięki pozostałym elementom dawnej kompozycji Świnobród nadal pozostawał miejscem malowniczym. Ponieważ jednak obiekt ten jest ukryty pośród lasu, to nie pełnił w krajobrazie szczególnej roli.