Na terenie Sanoka istniały dwa miejsca pochówku zmarłych wyznania mojżeszowego: Starszy założony ok  1720 roku (chociaż prawdopodobnie data ta łączy się jedynie z rozbudową nekropolii pochodzącej z okresu średniowiecza) przy obecnej ul. 3 Maja, który został doszczętnie zniszczony w czasie II wojny światowej, w okresie  PRL na jej terenie wzniesiono budynek restauracji „Karpacka”, resztę obszaru zajmuje plac zieleni.

Drugi, "nowy" cmentarz żydowski zlokalizowany jest na zboczu niewielkiego wzniesienia przy ul. Kiczury. Nieznana jest data założenia cmentarza, ostatni pochówek miał miejsce w 1957 roku.

W czasie wojny hitlerowcy zbezcześcili nekropolię, większość płyt nagrobnych wykorzystali do utwardzania ulic- kamieniami pozyskanymi w ten sposób wybrukowano kilkanaście śródmiejskich ulic oraz drogę do Trepczy.  Na terenie kirkutu miały miejsce masowe egzekucje, w których zginęło przynajmniej kilkaset osób (za Wikipedią: około 500) . Żadne liczby nie oddadzą jednak tragedii ofiar. Przytoczmy zeznania Janiny Piotrowskiej i Jana Smyczyńskiego, złożone przez Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich: "Gestapowcy przyprowadzili na cmentarz żydowski w Sanoku dwie kobiety żydowskie wraz z ośmiorgiem dzieci, z których najmłodsze w beciku jedna z matek trzymała na ręku, a najstarsza dziewczynka miała osiem - dziewięć lat. Grób nie był jeszcze gotowy, albowiem Żydzi dopiero go wybierali. Kobiety wraz z dziećmi usiadły na trawie w pobliżu grobów i zawodziły. Dzieci, nie zdając sobie sprawy z sytuacji, biegały pomiędzy nagrobkami bawiąc się i śmiejąc. W pewnej chwili jeden z gestapowców wyrwał niemowlę z rąk matki, uniósł je jedną ręką do góry, a w drugiej trzymając pistolet, strzelił w nie i z becikiem rzucił do grobu. Zaraz drugim strzałem pozbawił życia matkę tego dziecka. Inny gestapowiec tej drugiej kobiecie polecił przyprowadzić swoje dzieci nad grób, co ta uczyniła. Dwoje dzieci przybiegło do niej. Zaraz zastrzelił je, jak również matkę. Pozostałe dzieci dopiero wówczas pojęły grozę sytuacji i rozbiegły się po cmentarzu, kryjąc się za nagrobkami. Dwóch gestapowców biegało za nimi i strzelało. Ośmioletnia dziewczynka, raniona, nie mogła już o własnych siłach podejść nad grób. Gestapowiec chwycił ją za włosy i owinąwszy je wokół swojej ręki, wlókł po ziemi, kopiąc ją przy tym butami. Tu nad grobem dobił ją".

Po wojnie teren cmentarza pozostawał nieuporządkowany. Na przełomie 1988/1989 z inicjatywy Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Warszawie organizacja Związek Bojowników o Wolność i Demokracjęprzeprowadziła na cmentarzu prace porządkowe. W kolejnych latach podejmowano różnorodne inicjatywy mające na celu zachowanie oraz skatalogowanie obiektów nagrobnych.

Aktualnie dolna, południowa część kirkutu, sąsiadująca z cmentarzem komunalnym jest uporządkowana, przez stalową bramę ozdobioną gwiazdami Dawida widać lapidarium utworzone z części ocalałych macew oraz, w pewnym oddaleniu, pomnik ku czci ofiar Holocaustu. Inskrypcja brzmi: "Kto stanie przed tym pomnikiem, niechaj pochyli głowę i z czcią wspomni męczenników poległych za ojczyznę i wiarę, za godność i wolność wszystkich ludzi – przeciw bestialstwu ludobójczego rasizmu. Spokój ich szczątkom! W tym miejscu w czasie II wojny światowej zostali zamordowani przez hitlerowców Żydzi, Polacy, Łemkowie i Starorusini. Israel Singer. Fundacja Rodziny Nissenbaumów. 1988."Górną część cmentarza porastają krzewy i drzewa. Wśród zarośli kryje się wiele zniszczonych, połamanych nagrobków. Obrasta je mech, zapewne część stel przykrywa warstwa ziemi.

WSTĘP:

Teren jest ogrodzony stalowym ogrodzeniem, jednak na całym obwodzie występują liczne dziury umożliwiające wejście na jego teren. Ponadto tabliczka przy bramie informuje, że klucze do bramy można otrzymać w godzinach 8:00-16:00 w dni robocze w siedzibie administracji cmentarza komunalnego przy budynku kaplicy cmentarnej.

Informacje za: www.kirkuty.xip.pl

O SKRZYNCE:

Kesz ukryty poza terenem cmentarza, tuż przy ogrodzeniu- w najbardziej ”dzikiej” jego części. Z miejsca ukrycia widać część kirkutu zupełnie nieuprzątniętą z porośniętymi mchem, pochylającymi się macewami o nieczytelnych już epitafiach. Dojście do miejsca ukrycia wymaga samozaparcia (pomimo niewielkiej odległości): od ulicy Głogowej skręcamy w boczną uliczkę, po płytach przechodzimy obok hurtowni leków „Piguła”, idziemy do końca utwardzonej drogi, później kilkadziesiąt metrów przez łączkę po przekątnej (uwaga- może być błotniście), ostre podejście pod górkę (ostrożnie!!!), dalej, przedzierając się przez zakrzaczenia wędrujemy wzdłuż ogrodzenia na współrzędne.

Wersja alternatywna: ulicą Kiczury wędrujemy wzdłuż ogrodzenia kirkutu, między dwoma blaszanymi garażami a domem jest wąska żwirowa droga, po chwili przejście przy ogrodzeniu staje się niemożliwe (bardzo gęste krzaki), więc wchodzimy na teren cmentarza wchodzimy pod górę, wychodzimy z cmentarza i jesteśmy na miejscu.

W okresie "bujnego zakrzaczenia" oraz po deszczu czy ewentualnie zimą droga pierwsza może być rzeczywiście wymagająca. Drugą ścieżką powinno być znacznie łatwiej, chociaż też ciekawie.

Kesz ukryty tradycyjnie. Proszę dokładnie odkładać maskowanie oraz założyć ‘zabezpieczenie wodoodporne’ tak jak zastaniesz… ;)